Enerji Kaynaklı Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) İçin Yasalar ve Uygulama Prensipleri

Ütopya: Bugün gerçekleşmesi imkânsız gibi görülen, ancak insanları özendirerek, ulaşma isteği yarataran ve motive eden tasarı veya düşüncelerdir.

Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED), toplumun ekolojik olarak modernleşmesi için;
bilimsel, teknik, sosyal, siyasal, ekonomik değişim ve dönüşüm anlamını taşımaktadır.

IAIA, ÇED’in tanımını şöyle yapmaktadır; “gerçekleştirilmesi düşünülen bir proje veya
gelişmenin, yatırım kararında önce ortaya çıkabilecek sürekli veya geçici çevresel, ekooljik,biyofiziksel, sosyal etkilerinin azaltılması ve ortadan kaldırılması için gerekli olan tanım,tahmin ve değerlendirmelerin yapıldığı bir süreçtir.”

Çevre politikalarının uygulanmasını denetler ve erken uyarı işlevi görür.Uygulanan politika, plan ve projelerinin çevreye olan etkilerini negatif ya da pozitif yönde
değerlendirmesini yapar.Etkilerin kabul edilebilir seviyelere gelmesi için gerekli tedbirleri önerir.

İnsan faaliyetlerinin çevre üzerindeki etkilerini belirlemek.Çevresel etkinin fiziksel,
biyolojik ve sosyal sistemler ile ilişkilerini ortaya koymak.İnsanların çevre üzerindeki negatif ya da pozitif yöndeki etkilerine göre tasarım yapmak

Ekosistem: Belirli bir alanda bulunan canlılar ile bunları evreleyen cansız çevrelerinin
karşılıklı il işkileri ile meydana gelen ve süreklilik gösteren ekolojik sistemlerdir.

Çevresel Etki Değerlendirmesi ÇED: Yeni proje ve faliyetlerin çevreye olabilecek sürekli veya geçici potansiyel etkilerinin,sosyal sonuçlarının ve alternatif çözümlerinin birlikte analiz edilerek değerlendirilmesidir.

Avcılık ve Toplayıcılık, Kentleşme, Balıkçılık, Madencilik, Ulaşım, Enerji, Tarım ve  Hayvancılık, Orman, Sanayi, Diğer

ÇED’in Tarihsel Gelişimi;İlk kez ABD’de Ulusal Çevre Politikası Yasası (UÇPY) ile 1969’da gündeme gelen ardından 1972 Stockholm Konferansı ve 1973 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu (şimdiki adıyla Avrupa Birliği) çevresel etki değerlendirmesine yönelik ilk çalışmaların başlangıcı olmuştur. 1

Anayasamızın kamu yararına ilişkin hükümlerinde “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşın ödevidir” hükmü yer almaktadır. 

Avrupa Birliği Çevre Politikası Hedeflerine Göre;“İnsan sağlığının korunması,
doğal kaynakların ekolojik dengeye zarar vermeyecek şekilde işletilmesi ve
çevre kalitesinin yükseltilmesi” temel maddeleri yer almaktadır.

Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecine başlamadan veya bu süreci tamamlamadan inşaata başlayan ya da faaliyete geçenlere; yapılan proje bedelinin yüzde ikisi
oranında idari para cezası verilir. Cezaya konu olan durumlarda yatırımcı faaliyet
alanını eski hale getirmekle yükümlüdür

ÇED Yönetmeliği’ne tabi duyarlı ve hassas bölgeler, mevzuat gereği korunması gereken
alanları da kapsamaktadır. Mevzuat uyarınca korunması gerekli alanlar; Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları. Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları. Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı.

Milli Parklar; bilimsel ve estetik bakımdan, milli ve milletlerarası ender bulunan tabii ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip tabiat parçalarıdır.

Özel Çevre Koruma Bölgeleri; sürdürülebilir kalkınma anlayışı ile doğayı bozulduktan
sonra düzeltmek yerine, baştan bozulmasına engel olmak ve korumak üzere tespit ve ilan edilen, zengin değerlere sahip yöreler “Özel Çevre Koruma Bölgeleri” olarak kabul edilmektedir.

ÇED süreci için gerekli yeterlilikler için belirli kriterler şunlardır: İdari kapasite.
 Şeffaf karar verme süreci ve sonucu halka açıklama. Başarılı bir kapsamlaștırma.
 Halkın etkin katılımı.Başarılı bir inceleme-değerlendirme komisyonu. Kaliteli ÇED raporları. Uzmanlaşmış danışman kadrolar. Etkili ve bilimsel bir izleme süreci

Gerçekleştirilecek bir ekonomik projenin çevreye olabilecek olası etkilerinin kapsamı,
o yatırım için ÇED raporu hazırlama zorunluluğu olup olmadığını belirler. Çünkü yapılacak olan bazı yatırımların çevreye ne gibi etkilerinin olabileceğini önceden tahmin edebilmek mümkündür. Barajlar, termik santralleri, kara ve demir yolları, çimento, petrokimya ve demir çelik tesisleri gibi yatırımlar bunların başında gelmektedir.

Proje sahibi, proje hedefleri gerçekleştirilirken etkileri azaltmak açısından en iyi konumda bulunduğu için, ÇED raporunu hazırlamakla sorumludur. Proje sahibi, çevresel hedeflerin gerçekleştirilmesinden sorumlu olan kamu kurumlarıyla işbirliği içinde olmalıdır

ÇED’in bir ülkede projelere ilişkin karar verme sürecindeki demokrasi düzeyini yükseltebileceği görülmektedir. ÇED’in katılımsal süreci sonucunda değişik sektörler ile
kamu kurumları ve halk arasında temin edeceği bağ ve tutarlılık nihai olarak bu iyileşmeyi sağlayabilir.

Bir ülkede ÇED sürecinin başarı ile uygulanabilmesi için şu şartlar gereklidir:
Politikacıların ve kamuoyunun yeterli bilince sahip olmaları.evresel konular üzerine her seviyede eğitim sağlanması.Karar verme sürecinde şeffaflık.

En az üç yıl deneyimli bir çevre mühendisi, mühendislik eğitimi veren fakültelerin herhangi bir bölümünden mezun olan en az üç yıl deneyimli bir kişi ya da üniversitelerin fizik, kimya,biyoloji, arkeoloji, kamu yönetimi, işletme, iktisat, maliye, veya sosyoloji bölümlerinin birinden mezun en az üç yıl deneyimli olmalıdır.

ÇED çalışmalarının oluşturan ana safhalara şöyle topluca bakıldığında aşağıdaki başlıklardan oluşmaktadır; Hazırlık Çalışmaları ve Eleme, Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi, Çevrenin Mevcut Durumu ve Proje Alanının Analizi, Etkilerin tanımlanması ve Değerlendirilmesi, Tahmin Edilen Etkilerin Ölçülmesi ve Modellenmesi
 Alternatiflerin, Çözüm Önerilerinin Değerlendirilmesi, ÇED Raporunun Hazırlanması ve Sunumu, Katılım Karar Verme Süreci,ÇED sonrası, İzleme ve Denetleme Faaliyetleri

Türkiye’de gerçekleştirilmesi planlanan projeler için, ÇED süreci başlamadan önce şu değerlendirmeler yapılır:ÇED Gerekli Değildir; Seçme-Eleme kriterlerine tabi olan bu tür bir projenin önemli çevresel etkilerinin olmadığı ve ÇED Raporu hazırlanmasına gerek bulunmadığını belirten yetkilendirilmiş kurum veya Bakanlık kararı.
Ya da, ÇED Gereklidir; Seçme eleme kriterlerine tabi projelerin çevresel etkilerinin
daha detaylı incelenmesi ve Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu hazırlanmasının gerektiğini belirten yetkilendirilmiş kurum veya Bakanlık kararı

Gerçekleştirilmesi planlanan projeler için yapılacak ÇED çalışmaları da, genellikle aşağıda belirtilen etkilerin meydana gelebileceği öngörülmektedir:Arazi yeteneği ve üretim kaybı, Arkeolojik ve tarihi yapıların kaybı, Proje alanındaki estetik değişimler
 Yüzey ve yer altı sularına ve barajlara etkiler, Hava kalitesine etkiler, Toprak üstü ve yer altı tüm doğal kaynaklar üzerindeki etkiler

Biyotik: Bir bölgede yaşayan canlıların kendi veya diğer türlerle karşılıklı etkileşimlerini ifade eder. Örneğin beslenme, üreme,avlanma vb.gibi.

ÇED çalışmasının en önemli aşaması, çevresel açıdan tek tek değerlendirilmiş olan proje alternatiflerinin kıyaslanması ve ortak bir noktada değerlendirilmesidir. Bu aşamada proje alternatiflerinin ve faaliyet alanlarının kazançları ve kayıpları fayda-maliyet analizleriyle birlikte değerlendirilmekte ve en uygun çözümlerin bulunmasına çalışılmaktadır.

Bir ÇED raporunda bulunması gereken önemli başlıkların bazıları şu şekildedir:
 Proje konusu, tanımı ve hizmet amaçları, Projede kullanılan üretim yöntemleri ve projenin kapasitesi,Projede kullanılan ekipmanların miktarı, özellikleri ve ünitelerin konumu, Projenin teknoloji alternatifleri ve alternatiflerin kabul edilebilirlik durumu,
 Projenin sosyal ve ekonomik yönden önemi ve gerekliliği (finans kaynakları, projenin zamanlama tablosu, fayda-maliyet analizi, yöreye katkısı), Projeye ilişkin ulusal ve uluslararası standartlar ve yasal durumlardır

Kommunite: Belirli bir bölgede yaşayan birbirleriyle ilişki etkileşim halinde olan farklı
türlere ait populasyonların tümüdür

Değerli Ekosistem Bileşenleri (DEB): Projeyi öneren kuruluş, kamuoyu, bilim insanları veya değerlendirme sürecinde yer alan kamu idaresi tarafından kültürel değerlere veya bilimsel kaygıya dayalı önemli olarak kabul edilen çevrenin bir parçası.

Gerçekleştirilmesi planlanan faaliyete ilişkin kapsam ve etkilerin belirlenmesi için ÇED
çalışmalarında kullanılmak üzere çeşitli yöntemler bulunmaktadır. Bu yöntemleri genel
olarak iki başlık altında toplayabiliriz.Çalışmanın eleme ve kapsam belirleme aşamasında kullanılan ve genellikle sayısal verileri sağlayan yöntemler metodolojik, etkilerin değerlendirilmesinde kullanılan yöntemler ise teknikler olarak değerlendirilmektedir