ENDÜSTRİ SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 3

İşveren sendikaları, gerek işlevleri gerekse amaçları bakımından kapitalist ve karma ekonomik sistemler içinde ortaya çıkmış, endüstri toplumlarına özgü kuruluşlardır. İşveren sendikaları veya birliklerinin başlıca amacı; üye işverenlerin çıkarlarını işçi sendikaları, yasama ve yürütme organları önünde korumaktır. İşçilere göre daha geç örgütlenen işverenlerin sendikalaşma oranı da işçilere göre düşüktür. Bunun en temel sebebi, işverenlerin endüstri ilişkileri sistemi içinde sendikal örgütlenmeye ihtiyaç duymaksızın mücadele edebilme gücüne sahip olmalarıdır.

Devletin rolü ve amaçları doğrultusunda endüstri ilişkilerinin geçirdiği dönemler; kitle üretim dönemi, müdahaleci dönem,
liberal dönem ve sendikasız endüstri ilişkileri dönemidir.

Keynesyen ekonomik politikalarla tam istihdamın hedeflendiği, refah devleti politikalarıyla ücretlilere belirli bir ekonomik güvence sağlandığı ve çoğulcu demokrasi uygulamaları içinde sendikaların örgütlenme ve etkinlik alanının genişlediği bu dönem; endüstri ilişkileri açısından “altın çağ” olarak nitelendirilmektedir. Bu dönemde sosyal devlet anlayışı ön plana çıkmıştır. Devlet; eğitim, sağlık, sosyal konut, sosyal güvenlik yardımı gibi toplumun geniş kesimlerinin refahını ilgilendiren kamusal hizmetleri de üstlenmiştir. Başlangıçta yasal düzenlemelere ağırlık veren devlet, zaman içinde enflasyon, işsizlik gibi sorunlar karşısında yeni stratejiler geliştirmek ve bu nedenle endüstri ilişkilerine müdahale etmek gereğini duymuştur.

Sendikasız endüstri ilişkileri sistemi, özellikle 1970’lerden sonra başlayan postendüstriyel dönüşüm sonrası gündeme gelmiştir. Hatta ABD’de sendikasız sistemin daha erken ortaya çıktığı da söylenebilir. Bu dönemin en önemli özelliği bireyi ön plana çıkaran bir anlayış içinde olmasıdır. Sistem, gözü kapalı talimatlar alan ve bunları uygulayan çalışanlar yerine analiz eden, geliştiren, katılımcı ve sorumluluk alan bireyi istemektedir. Özelikle bu dönemden sonra birçok işletmenin sendikaya karşı cephe alarak sendikayı dışladığı, sendikasız bir yapı kazandığı görülmektedir.

Bütün Batılı ülkeler için genelleme yapmak mümkün değilse de sendikaların özellikle 90’lı yıllardan sonra üye kaybına uğradığı ve sendikalaşma oranları konusunda farklı eğilimlerin de olduğu dikkat çekmeye başlamıştır. Örneğin İngiltere, Fransa, Portekiz, ABD’de sendikalarda üye sayılarında keskin bir düşüş kaydedilirken Avustralya, Almanya, Japonya, Danimarka ve İspanya gibi pek çok gelişmiş ülkede bu oranların kendini koruduğu; diğer taraftan Kanada, Finlandiya, Norveç ve İsveç gibi ülkelerde oranların arttığı görülmüştür.

1919 yılında kurulan Uluslararası Çalışma Örgütü ILO insan haklarının, sosyal adaletin ve çalışma haklarının iyileştirilmesi için çalışan bir Birleşmiş Milletler ihtisas kuruluşudur. Türkiye ILO’ya 1932 yılında üye olmuştur. ILO Ankara Ofisi ise 1976 yılında açılmıştır. ILO Ankara Ofisi ILO’yu Türkiye’de temsil etmeyi, Türkiye’de uluslararası çalışma standartlarının uygulanmasını izlemeyi, teknik iş birliği program ve projelerini uygulamayı, Türkiye hakkında veri toplamayı ve toplanan verileri değerlendirmeyi ve Enformasyon Merkezi aracılığıyla kamuoyuna ILO yayın, belge ve dokümanlarını sunmayı, yayın satış programını yürütmeyi hedeflemektedir.

Türkiye’de işçi sendikacılığının tarihsel gelişimi dört temel dönem içinde incelenebilir. Bunlar; cemiyetler dönemi (1923-1946), kuruluş dönemi (1946-1960), gelişme dönemi (1960-1980) ve değişen koşullarda sendikacılık dönemi (1980’den
günümüze kadar)’dir

Türkiye’nin ilk Sendika Kanunu 20 Şubat 1947 tarihli ve 5018 sayılı “İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun” adıyla çıkmıştır. Bu Kanun, Türkiye çalışma yaşamında bireysel ilişkilerden toplu ilişkiler düzenine, “sendika yasağı” rejiminden Cemiyetler Kanunu ile başlayan “sendika özgürlüğü” ve “sendika hakkı” rejimine geçişi sağlayan ilk yasal düzenleme olmuştur. 

1952’de 10 sendikal üst örgütün bir araya gelerek kurduğu Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (Türk-İş) ile gerçekleşmiştir. Ülkenin ekonomik yapısının hâlâ tarıma dayanması, sanayileşme hamlesinin belli bir yol kat edememesi ve işçi sayısının nitelik ve nicelik bakımından istenen düzeye ulaşamaması; sendikacılığın kuruluş dönemi olan 1946-1960 döneminde sendikalaşmayı olumsuz etkileyen unsurlar olmuştur.

1950’lerin ortalarından itibaren DP iktidarının başlattığı “ithal ikameci” politikalar, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) örgütünün kurulmasıyla 1963 sonrası “İthal İkameci Planlı Kalkınma Dönemi” olarak 1980’lerin başlarına kadar devam etmiştir. 1960-1980 yılları arasında 1961 Anayasası’nın getirdiği özgürlük ortamında sağ ve sol ideolojiler gelişme fırsatı bulmuş, 1970’li yılların başından itibaren şiddete dayalı toplumsal olaylarda giderek artışlar yaşanmıştır. 

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın Çalışma Hayatı İstatistiklerine göre 1984- 1989 döneminde sendikalaşma oranında genel bir artış eğilimi görülürken 1989 yılında 2821 sayılı Yasa’da, 3449 sayılı Yasa ile yapılan değişiklikten kaynaklanan bir düşüş yaşanmıştır. İzleyen 1990- 1995 yılları arasında sendikalaşma oranında bir artış rakamlara yansımıştır. 1997-2000 yılları arasında ise sendikalaşma oranlarında küçük bir artış görülürken 2000 yılını izleyen ilk bir yılda ani bir düşme yaşanmıştır. 2002 ve 2009 yılları arası sendikalaşma oranı, % 57- 59 arasında küçük bir artış eğilimiyle kendini göstermektedir. Güncel bilgiler ışığında bakıldığında Türkiye’de 2009 yılı Ocak ayında toplam 5.434.433 işçiden 3.205.662’si sendika üyesidir ve bu dönem için sendikalaşma oranı % 58,98’dir.

Endüstri Devrimi sonrası yaşanan gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan endüstri ilişkileri kavramı, ilk kez 1912 yılında ABD’de Kongre’nin çalışma hayatına ilişkin kurduğu bir komisyonun adı olarak kullanılmıştır. Doğru cevap B'dir.

Endüstri ilişkileri ve çalışma ilişkileri pratikte birbirinin yerine kullanılmakla beraber, ikisinin kapsamı aynı değildir. Endüstri ilişkileri daha geleneksel bir ifadedir ve imalat sektöründe sendikalı olarak çalışan mavi yakalı işçileri kapsamaktadır. Çalışma ilişkileri ise genellikle sendikalaşma oranı düşük olan ve ticaret ile hizmet sektörlerinde çalışan beyaz yakalı işçilerin sayıca artmasıyla daha çok kullanılır hâle gelmiştir. Doğru cevap C'dir.

Dunlop için endüstri ilişkileri sistemi; belirli aktörlerden, çerçevelerden, endüstri ilişkileri sistemini bütünleştiren ideolojiden ve iş yerindeki aktörlerin yönetilmesi için oluşturulan kurallar bütününden oluşmaktadır. Eylemler bu sistem içinde yer almamaktadır. Doğru cevap E'dir.

Endüstri ilişkileri sisteminin dinamik bir yapıya sahip olması, zamanla bir başkalaşımı da getirmiştir. Fakat sistemi meydana getiren aktörler hiçbir zaman değişmemiştir. İşçi, işveren ve devlet’in rollerinde zamanla bir değişim olsa da sistem hep bu üçlüden oluşmuştur. Doğru cevap E'dir.

Başlangıcından günümüze kadar endüstri ilişkilerinin gelişim sürecinde ekonomik, sosyal, siyasal ve teknolojik faktörler etkili olmuştur. Sanatsal faktörler bu süreçte yer almamıştır. Doğru cevap C'dir.

Kitle üretim dönemi, sanayileşmenin ilk dönemlerine karşılık gelen başlangıç dönemini kapsamaktadır. Bu dönem içinde toplu sözleşme ve örgütsel anlamda güçlü ve etkin sendikalar yoktur. İşçi ve işveren arasında günümüzdeki anlamıyla bir akit anlayışı yoktur, çünkü bu dönemde toplu pazarlık gelişmediği gibi işçiler de henüz çok zayıftır. Doğru cevap A'dır.

Sendikalar, mücadele örgütleridir, meslek örgütleridir, sınıf örgütleridir, demokratik örgütlerdir, kitle örgütleridir, çalışma hayatında ve ekonomik ilişkilerde barışı ve istikrarı sağlayan örgütlerdir ve  adil ve hakça bir gelir dağılımını sağlayan örgütlerdir. Doğru cevap D'dir.

Sendikacılıkla ilgili olarak işveren güdümlü sendikacılığı ifade eden yaklaşım sarı sendikacılıktır. İşçi hareketinin simgesel rengi 19. yy.ın ortalarından itibaren “kızıl” olmuştur. Doğru cevap B'dir.

Türkiye’de işçi sendikacılığının tarihsel gelişimi dört temel dönem içinde incelenebilir. Bunlar; cemiyetler dönemi (1923-1946), kuruluş dönemi (1946-1960), gelişme dönemi (1960-1980) ve değişen koşullarda sendikacılık dönemi (1980’den günümüze kadar)’dir. Doğru cevap C'dir.

Bir toplu iş sözleşmesi, aynı iş kolunda bir veya birden çok iş yerini kapsayabilir. Toplu iş sözleşmesi yazılı olarak yapılmadıkça geçerli değildir ve bir yıldan az veya üç yıldan uzun süreli olamaz. Doğru cevap C'dir.

Endüstri Devrimi sonrası yaşanan gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan "endüstri ilişkileri" kavramı, ilk kez 1912 yılında ABD’de Kongre’nin çalışma hayatına ilişkin kurduğu bir komisyonun adı olarak kullanılmıştır. Bununla birlikte,  kavram olarak oldukça eski olsa da, herkesçe kabul görmüş tek bir tanım ve kavram birliği yapmak güçtür. Genel olarak endüstri ilişkileri; "sanayileşmenin bir ürünü olan, işçi ve işveren arasındaki bireysel ilişkilerden örgütlü taraflar arasındaki ilişkilere geçişle beraber ortaya çıkan, devletin az ya da çok müdahale ettiği, merkezinde bölüşüm ve çalışma koşullarının yer aldığı toplu pazarlıklara dayalı olan emek ve sermaye örgütleri arasındaki kurumsallaşmış ilişkiler" anlamına gelmektedir. Tanımı gereği, her endüstri ilişkisi bir çalışma ilişkisidir; fakat her çalışma ilişkisi bir endüstri ilişkisi değildir. Çalışma ilişkileri endüstri ilişkilerinden daha sonra ortaya çıkan bir kavramdır. Bunun en önemli nedeni, endüstri ilişkilerinin Endüstri Devrimi’nin bir sonucu olarak sanayileşme ile birlikte ortaya çıkması; çalışma ilişkilerinin ise üretim, yönetim ve istihdam biçimlerinin dönüştüğü sanayi ötesi toplumların bir kavramı olmasıdır. Doğru cevap C’dir.

Endüstri ilişkileri teorisi Amerikalı iktisatçı John T. Dunlop tarafından geliştirilmiştir. Dunlop, endüstri ilişkileri sisteminin, toplumun ekonomik sisteminin bir parçası değil, ayrı bir alt sistemi olduğunu ileri sürmüş ve kısmen ekonomik ve politik karar verme mekanizmaları ile ilişkili olarak ele almıştır. Dunlop için endüstri ilişkileri sistemi; belirli aktörlerden, çerçevelerden, endüstri ilişkileri sistemini bütünleştiren ideolojiden ve iş yerindeki aktörlerin yönetilmesi için oluşturulan kurallar bütününden oluşmaktadır.  Söz konusu aktörler, yönetim hiyerarşisini ve temsilcilerini, işçiler ve temsilcilerini ve devlet yetkilileri gibi uzmanlaşmış üçüncü taraf kurumlarını içerir. Doğru cevap A’dır.