ELEŞTİRİ TARİHİ

Bu süreç içinde, belli bir özne, belli bir anda, belli bir yerde, belli bir dinleyici (alıcı) için belli bir sözce, bir cümle yahut metin üretir. Bu beş unsur, sözceleme kuramının temel unsurlarıdır.Bu yaklaşım modelinin
hemen bütün esaslarını, genel hatlarıyla XIX. yüzyıla kadar uzanan belagat geleneğimizde bulmak mümkündür

Etkileme fonksiyonu, alıcı yahut okuyucu merkezli bir fonksiyondur. Verici, alıcıyı çok zaman etkilemeye çalışır; ifadesinde karşı tarafı etkileyecek, yönlendirecek unsurlar bulunur. Etkileme fonksiyonu, üslûpta kendisini, ikinci şahsa hitap, soru ve emir cümleleriyle gösterir.

Kanal, metni yahut mesajı taşıyan maddî araçtır. Konuşmada ses, yazıda kağıt yaprak, Göktürk yazıtlarında taşlar, bilgisayarda ve televizyonda ekran bize mesajı ileten maddî, fiziksel kanallardır.

Ek metinlilik: Bir metnin önünde, sonunda yer alan başlıklar, alt başlıklar, önsöz, sonsözler, notlar, “der-kenâr”lar, yayıncı açıklamaları birer ek metindir. Bu ayırım, metin ve ek metin ayırımını yansıtmaktadır.

Servet-i Fünûn dönemi, Millî edebiyat ve Cumhuriyet döneminde eleştiri, daha çok Batıyı örnek alarak gelişti ve büyük bir çeşitlilik gösteren çağdaş eleştiri kuramları ülkemizde geniş ölçüde tanındı.

Edebiyat kuramları, edebiyatın yöntemlerini, ilkelerini, kategorilerini ve ölçütlerini araştırır. Edebî eleştiri, daha çok somut sanat eserlerini inceler. Edebiyat tarihinden farklı olarak daha çok yeni eserlerle ilgilenir. Ancak bu üç alan öylesine birbiriyle ilişkilidir ki onların birisi olmadan diğerinden söz etmek hemen hemen imkansızdır

Edebî eleştiri, daha çok somut sanat eserlerini inceler. Edebiyat tarihinden farklı olarak daha çok yeni eserlerle ilgilenir. Ancak bu üç alan öylesine birbiriyle ilişkilidir ki onların birisi olmadan diğerinden söz etmek hemen hemen imkansızdır. Edebiyat tarihinin ve eleştirinin ortaya koyacağı somut edebî olgular olmaksızın bir edebiyat kuramı kurmak mümkün değildir. Böyle bir kuram, tarihî ve edebî gerçeklere dayanmayacak, bir takım hayâlî ölçütler, kategoriler ve boş şemalar üretecektir. Diğer taraftan edebiyat kuramları olmadan bir edebiyat tarihi yazmak yahut edebî eleştiri yapmak da mümkün değildir.

Galat: Yanlış olduğu halde herkes tarafından kullanılan söz.

buna karşın 

Türkçe’de kullanılan tenkid ve onun eş anlamlısı olan eleştiri kavramla- rı, Fransızcadaki yargılamak anlamına gelen “critique” teriminin karşılığıdır. Tanzimat dönemi aydınları, Batı kültüründe bulunan bu terimi önceleri “muaheze” kelimesiyle, daha sonraları “tenkid”, “intikad” kelimeleriyle karşılamışlardır. Terimleri Türkçeleştirme akımı başlayınca “eleştiri” terimi yaygınlaşmıştır.

Edebiyat kuramları, edebiyatın yöntemlerini, ilkelerini, kategorilerini ve öl- çütlerini araştırır.

Hüküm Eleştirisi: Eserin değeri problemiyle ilgilenir, onun hakkında iyi ya- hut kötü, güzel yahut çirkin, faydalı yahut zararlı tarzında bir hüküm verir. Diğer eserlere göre değerli olup olmadığı konusunda bir yargıya varır.

Türk-İslâm bilim adamları tarafından kurulan Belâgat bilimi, önemli eleştiri kuramlarına sahiptir.

Kanal, metni yahut mesajı taşıyan maddî araçtır. Konuşmada ses, yazıda kağıt yaprak, Göktürk yazıtlarında taşlar, bilgisayarda ve televizyonda ekran bize mesajı ileten maddî, fiziksel kanallardır.

Mürtecel: Hemen, düşünülmeden söylenmiş söz.

Belâgat biliminde vericinin alıcıyı ikna etme yollarına Beş Sanat adı verilir: Bunlar delil değerleri açısından önermeler Beş sanat adıyla beşe ayrılırdı: a) Burhan, b) Cedel, c) Hitâbet ç) Şiir, d) Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata. Bu sıralama, en kuvvetli delil önermesinden en zayıf delil önermesine doğru bir sını andırmadır.

Mehmet Kaplan’ın bu tespiti, Tanzimat’tan bugüne kadarki edebiyatımız için yapılmış en kapsamlı, en doğru tespitlerden birisidir. Bu paragraf, yeni Türk edebiyatını besleyen üç temel kaynağı göstermektedir. Bunlar:

1. Klasik edebiyat
2. Batı edebiyatı
3. Halk edebiyatı’dır.

Üst-dil fonksiyonu: Kod merkezli bir fonksiyondur. Üst-dil fonksiyonu, bir dil işaretinin yine o dil aracılığıyla açıklanmasıdır.

Tanzimat’tan sonraki edebiyat ve eleştiri hayatımızın esasını da bu “eskiler- yeniler” kavgası teşkil eder.