Ara Nesilde ve Servet-i Fünûn’da Eleştiri

Tanzimat’tan sonra gelişen Türk edebiyatı tarihi içinde Tanzimat’ın ikinci nesli olan Ekrem-Hamit-Sezai nesli ile 1896’da kurulan Servet-i Fünûn edebî topluluğu arasında yetişmiş bir nesil vardır. Eserlerini ağırlıklı olarak 1880-1895 yılları arasında yayımlayan bu nesli Prof. Dr. Mehmet Kaplan Ara Nesil olarak adlandırmıştır. Ara Nesil’e mensup sanatçıların ortak duyuş tarzı, bu sanatçıların kimler oldukları, eserlerini tam olarak hangi dönemde ve hangi yayın organlarında yayımladıkları ve edebiyat anlayışlarının ortak yönleri konusunda edebiyat tarihçileri tam anlamıyla fikir birliğine varamamışlardır. Bununla beraber ara nesle mensup 25-30 kişilik yazar ve şairler grubunun eser yazdığı 1880-1895 yılları edebiyatımızın gelişimini değiştirecek bazı etkinliklere sahne olur.

Ara Nesil sanatçılarının ortaya koydukları edebî eserler ve bu sanatçıların geliştirdikleri eleştiri anlayışı Tanzimat devri Türk edebiyatı ile Servet-i Fünûn edebi topluluğu arasındaki geçiş sürecinin aydınlığa kavuşması açısından önemlidir. Bu bakımdan Ara Nesil sanatçıları edebiyat tarihimizde dikkat çekici bir yer edinmişlerdir.

Ara Nesil topluluğu sanatçılarının ortak özelliklerini beş maddede toplamak mümkündür.

1. Ara Nesil yazar ve şairleri genellikle 1860’lı yıllardan sonra açılmış olan yeni tarz eğitim kurumlarında yetişmişlerdir. Bu sanatçılar, Tanzimat nesline göre, daha düzenli ve modern bir eğitim sisteminden geçmişlerdir.
2. Ara Nesil sanatçıları yabancı dili bizzat okudukları okullarda öğrenmişlerdir. Buna bağlı olarak Batı edebiyatını, özellikle de Fransız edebiyatını, birinci elden tanıma imkânı elde etmişlerdir.
3. Ara Nesil sanatçıları aynı zamanda roman, hikâye, şiir ve diğer edebî türlerde yazılmış pek çok eseri Fransızcadan Türkçeye çevirmişlerdir. Böylece, onların tercümeleri sayesinde Türk edebiyatına yeni temler girmiştir.
4. Bu devrede gazeteciliğin yerini dergicilik aldığından dolayı, Ara Nesil sanatçıları eserlerini ağırlıklı olarak dergilerde yayımlamışlardır. Bu durum, aynı dergide yazan yazar ve şairlerin müşterek bir edebî anlayış geliştirmelerine zemin hazırlanmıştır.
5. Ara Nesil sanatçıları, anlatım tarzından çok kavrama önem veren ve edebiyata yönelik yararcı bir anlayışla bakan Tanzimat sanatçılarının aksine, ifadeye önem veren, belirli ölçüde söz ve mana uyumunu esas alan bir edebiyat anlayışı benimsemişlerdir.

Ara Nesle mensup yazar ve şairler edebiyatı kendilerinden önceki nesillerden farklı bir şekilde algılamışlar ve edebiyatı estetik bir nesne olarak kabul etmişlerdir. Onların edebiyatı estetik nesne olarak kabul etme anlayışı daha önceki neslin özellikle de Tanzimat’ın birinci neslinin edebiyat anlayışına zıt bir tutumdur. Çünkü Namık Kemâl, Ziya Paşa ve Şinasi başta olmak üzere Tanzimat sanatçılarının çoğu edebiyatın sosyal fayda yönünü öne çıkarmışlar, kavramı ve kavram hakimiyetini benimsemişler, edebiyatı belirli ideolojik, siyasal ve sosyal meseleleri aktarmak için bir vasıta olarak görmüşlerdi… Ara Nesil sanatçıları ise edebiyatta ifade ile muhtevanın uyumlu bütünlüğü, başka bir deyişle lafz ile mananın uyumu üzerinde durmuştur. Onların bu yaklaşımı Tanzimat’tan beri süre gelen yaklaşımın kırılmasına yönelik ilk ciddî teşebbüstür. Ara Nesil sanatçıları edebiyatla ilgili bazen ortak bazen bireysel görüşlerini dile getirmişlerdir. Ara Nesil sanatçıları edebiyatın sözlük anlamından yola çıkmışlar, edebiyatla ahlâkı ilişkilendirmişlerdir. Ara Nesle göre edebiyat insanın manevi yönünü etkiler ve eğitir. Edebiyat insandaki kötü ahlâki eğilimleri tasfiye eder. İnsanda fikrî, hissî ve vicdanî güzelliklerin ortaya çıkmasını sağlar. Bir milletin kalkınmasında edebiyatın önemli görevleri vardır. Hatta edebiyat bir milletin kalkınmasında felsefe, sosyoloji, fen bilimleri gibi bilimlerden önce gelir. Milleti oluşturan fertler arasında ortak bir duygu ve inancın gelişmesi için edebiyata ve olgun bir dile ihtiyaç vardır. Bu bakımdan ilimde ve fende ilerlemek için edebiyatın da gelişmesi gerekir. Kısaca Ara Nesil sanatçıları edebiyata milletin kalkınmasını sağlayacak bir araç olarak bakmışlar ve böylece edebiyata tam olarak ne olduğu belirli olmayan yeni bir fonksiyon yüklemişlerdir.

Ara Nesil temsilcileri eleştiri meseleleri üzerinde teorik olarak durdukları gibi aynı zamanda belirli yazar ve şairlerin eserlerine dair düşünce ve eleştirilerini de yazmışlardır. Hatta Beşir Fuad başta olmak üzere Ali Kemâl, Müstecabizade İsmet, Mehmet Ziver, Menemenlizade Mehmet Tahir, Mehmet Refet gibi ara neslin önde gelen mensuplarının eleştiri sahasında sadece devirleri açısından değil genel Türk edebiyatı tarihi açısından da önemli sayılabilecek eserleri vardır. Ara Nesil eleştirmenleri edebiyat tenkidi ile ilgili yazılarını Hazine-i Fünûn, Mektep, Gülşen, Gayret, Muhit, Tercüman-ı Hakikat, Saadet gibi gazete ve dergilerde yayımlamışlardır.

Ara Nesil eleştirmenleri şiirin ne olduğu ve şairin nasıl bir kişilik olduğuna dair dikkat çekici görüşler ileri sürmüşlerdir. Menemenlizâde Mehmet Tahir, Nâbizade Nazım ve Mehmet Celâl gibi isimler Ara Nesil’de şiir ve şaire dair görüşlerini açıklayan önemli isimler arasında yer alırlar.

Ara Neslin şairi artık kahramanlıktan vaz geçmiştir; içine kapanmıştır; devrin siyasal ve sosyal şartlarının zorluğu altında ezilmiştir; pasiftir.

Edebiyatımızda Ara Nesil döneminin roman ve hikâye açısından tam bir geçiş dönemi olduğu görülür. Bu geçiş romantizmden (hayaliyyun) realizme ve natüralizme (hakikiyyun) bir geçiştir. Hikâye ve romanda Ara Nesil yazarları ile birlikte, Tanzimat devrinin romantik anlayışı sona ermiş, bu anlayışın yerine realist hatta natüralist bir anlayış getirilmiştir. Söz konusu geçişin ortaya çıkardığı problemler Ara Nesil eleştirmenlerinin roman ve hikâyeye dair görüşlerini belirlemiştir.

Açıkça belirtmek gerekirse Ara Nesil romancı ve hikâyecileri roman ve hikâyede pozitivist görüşün de etkisiyle büyük ölçüde realizmi ve natüralizmi yani hakikiyyûn mesleğini benimsemişlerdir. Menemenlizâde Mehmet Tahir, Beşir Fuat, Nabizâde Nâzım, Mehmet Münci ve Mehmet Celâl gibi isimler bu dönemde roman ve hikâyeye dair görüşler ileri süren ve roman ve hikâye sahasında tartışmalara katılan başlıca isimlerdir.

Ara Nesil eleştirmenlerine göre, tiyatro toplumun ilerlemesi açısından yararlı bir araçtır. Bireyin ahlâkî ve fikrî olgunluğa erişmesi için de tiyatroya önemli görevler düşmektedir. Tiyatro yaşanması muhtemel olan olayları çeşitli karakterler yardımıyla canlandırır ve yansıtma yoluyla izleyenlerin bu olaylardan ibret dersi almalarını sağlar. Tiyatro aynı zamanda bir eğitim aracıdır. Çünkü tiyatro insanın bilim, sanat ve ahlâk açılarından gelişmesine katkıda bulunur. Bireyin ahlâkının güzelleşmesini sağlar. Dolayısıyla tiyatronun toplumsal bir işlevi de vardır. Tiyatro bireyin ve toplumun eğitilmesini sağlayan bir araçtır. Bütün bunlar Ara Nesil sanatçılarının tiyatroya bakışta, özgün bir anlayıştan ziyade Namık Kemâl’in bakışını devam ettirdiklerini yeni ve orijinal bir tiyatro anlayışı ve tiyatro eleştirisi geliştiremediklerini ortaya koymaktadır.

Servet-i Fünûn dergisi 27 Mart 1891’de D. Nikolaidi’nin sahibi olduğu Servet gazetesinin eki olarak çıkmaya başlamış bir yayın organıdır. Ahmet İhsan Bey’in (Tokgöz) çabalarıyla çıkan dergi daha sonra Servet-i Fünûn edebî topluluğunun yayın organı olmuştur. 1896 yılından itibaren Halit Ziya (Uşaklıgil), Mehmet Rauf, Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Süleyman Nazif, Ali Ekrem gibi şair ve yazarlar Recaizade Mahmut Ekrem’in teşvikiyle Servet-i Fünûn dergisi etrafında toplanmışlardır. 1896-1901 tarihleri arasında topluluğa katılan isimler edebî eserlerin yanı sıra edebiyat, eleştiri, sanat, estetik, şiir, hikâye, roman gibi konulara dair görüşlerini makale biçiminde yazarak Servet-i Fünûn dergisinde yayımlamışlardır.

Servet-i Fünûncular estetiğe, güzelliğe ve edebiyata bakışı Tanzimat’ın birinci dönem sanatçıları olan Namık Kemal-Şinasi-Ziya Paşa mektebinin sanata ve güzelliğe bakışıyla tamamen zıttır. Tanzimat aydınları sanata ve güzelliğe faydacı bir bakış açısından yaklaşırken, Servet-i Fünûn sanatçıları en azından kuramsal düzeyde güzelliğe yönelik faydacı bakışı kabul etmezler. Estetik düzlemde ortaya çıkan bu fark aynı zamanda Tanzimat edebiyatı ile Servet-i Fünûn edebiyatı arasındaki temel farktır.

Servet-i Fünûn dönemi yazarları Batı edebiyatını ve orada gelişmiş bulunan eleştiri geleneğini ciddî bir şekilde inceleme fırsatı buldular, Batılı anlamda bir edebiyatın ve eleştirinin ilk başarılı örneklerini ortaya koydular. Böylece ülkemizde bütün nitelikleriyle Batı ölçütlerine uygun bir eleştiri doğmuş oldu. Batıda olduğu gibi eleştiriyi hem bir bilim, hem edebî bir tür olarak kabul ettiler, eleştiri yazılarını edebî bir eser düzeyine getirdiler. Tanzimat’tan günümüze kadar uzanan eleştiri sürecinin en kuvvetli dönemlerinden birisi Servet-i Fünûn dönemi eleştirisidir.

Batıda parnasizm, realizm ve natüralizm akımları, pozitivizmin edebiyata yansı- yan üç ayrı görünüşü olmuştur. Parnasçı şiir, romantizme bir tepki olarak doğmuştur. Bu ise ferdi, benliği, kişiye has olan duyguları reddetmek anlamına geliyordu. Böylece parnas şairler, klasisizmin özeli reddeden anlayışına tekrar geri dönmüş oluyorlar, genele yöneliyorlardı.

Servet-i Fünûn sanatçıları, Batı’dan gelen bu iki kaşıt akım içinde kararsız kalmışlardır. Bazıları pozitivizmin peşindedir, bazıları sembolizmi benimser. Çok zaman ise hepsi, zaman zaman birini yahut diğerini savunur. Servet-i Fünûn sanatçıları, nesirde daha çok pozitivist, şiirde parnas ve sembolist anlayışın etkisinde kaldılar.

Servet-i Fünûncuların eleştiriye dair teorik görüşlerini Prof. Dr. Abdullah Uçman üç madde altında toplamıştır. Bunlar, özetle şöyle ifade edilebilir:

1. Servet-i Fünûnculara göre eleştiri yeni ve bağımsız bir edebî türdür. Bizde eleştiri türü çok yenidir. Eleştiri terimleri henüz kesinlik kazanmamıştır. Buna bağlı olarak ciddî eleştiri örnekleri ortaya çıkmamıştır.
2. Servet-i Fünûn yazarları eleştirinin değişmez, mutlak kurallara bağlanmasına karşı çıkmışlardır. Servet-i Fünûnculara göre eleştiri hüküm vermek için değil kişisel duygu ve zevkleri ortaya koymak için yapılan bir faaliyettir. Bu bakımdan eleştiri, samimî, kişisel ve öznel (subjektif) olmalıdır.
3. Servet-i Fünûncular Batı edebiyatını tanıyabilmek için Batıda gelişen eleştirinin gelişim çizgisinin mutlaka bilinmesi gerektiği görüşünü ileri sürmüşlerdir. Çünkü Servet-i Fünûnculara göre her edebî dönem bir öncekinin eleştirisiyle hazırlanır.

Servet-i Fünûn edebî topluluğu sanatçıları hikâye ve romanda önemli eserler yazmışlardır. Özellikle Halit Ziya (Uşaklıgil) ve Mehmet Rauf’un bu alanın en tanınmış isimleridir. Halit Ziya’nın Mavi ve Siyah ile Aşk-ı Memnû adlı romanları ile Mehmet Rauf’un Eylül başlıklı romanı bu dönemde yayımlanmıştır. Bu iki sanatçı-ya ilâve olarak Servet-i Fünûn topluluğunun bir diğer roman ve hikâyecisi Hüseyin Cahit’tir (Yalçın). Servet-i Fünûn devri hikâye ve romanının bu üç önemli ismi aynı zamanda hikâye ve romanın ne olduğuna ve nasıl olması gerektiğine dair görüşlerini ortaya koyan makaleler yazmışlardır.

Mehmet Rauf’a göre iyi bir romanın en önemli şartı fayda fikrinden uzak olmasıdır.

Hüseyin Cahit roman konusunda görüşlerini oluştururken büyük ölçüde XIX. Yüzyıl Fransız edebiyat eleştirmeni Taine’nın görüşlerinden yararlanmıştır. Hüseyin Cahit’e göre roman yazarı fikir ve nazarını bir ideale doğru çevirmişse o roman edebîdir; eğer yazar böyle bir gayeye yönelmemişse, romanda edebiyat dışı bir şey olur. Hüseyin Cahit aynı zamanda romanın yapısı üzerinde durmaktadır. Romanın yapısını ise şahıslar, ahvâl ve vakalar ile üslup oluşturur. Bunlar içinde asıl önemli olan unsur üsluptur. Kısaca Hüseyin Cahit’e göre bir eserin iyi bir roman olması için, tipler, vaka ve üslubun yanı sıra, yazarın fikir ve nazarını bir ideale yöneltmesi gerekir.

Servet-i Fünûnda sanatçılarının hemen hepsi Recaizade Ekrem’i üstad olarak kabul etmektedirler. Recaizade’nin 1886’da Takdir-i Elhan başlıklı bir yazısı yayımlanmıştır. Söz konusu yazıda Ekrem Bey, her güzel şey şiirdir. Ormanlarda kuşların hazin hazin ötüşü, derelerde suların latif latif çağlayışı, hatta dağlarda kavalların garip garip aksedişi şiir olduğu gibi, bir sühanverin, bir musikî-perverin akvâl ve nagamât-ı mevzûesi içinde tabiata muvafık... Ervâha nâfiz ve müessir olanlar da şiirdir (Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi, 1982: 37) cümleleriyle şiirin konusunu alabildiğince genişletmiştir. Ekrem Bey, kafiye ve vezin konusunda da oldukça geniş bir düşünceye sahiptir. Nitekim her mevzun ve mukaffa lakırdı şiir olmak lâzım gelmez... Her şiir mevzun ve mukaffa bulunmak iktizâ etmediği gibi ifadeleriyle Recaizâde, şiirde vezin ve kafiye konusunda çarpıcı görüşler ileri sürmüştür. Yine Ekrem Bey şiir resim gibidir cümlesiyle de şiiri müziğin yanı sıra resme yaklaştırmıştır. Kısaca Ekrem Bey’in şiire dair geliştirdiği bu geniş görüşlerin Servet-i Fünûn sanatçılarının şiir anlayışının çerçevesinin belirlenmesinde dikkat çekici katkıları olmuştur.