ELEŞTİRİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 9

1914’te Darülbedayi’nin kurulması ve bilhassa 1919’da Temaşa dergisinin çıkması II. Meşrutiyet sonrasında tiyatro konusundaki en önemli aşamalardır.

Yeni Lisan eleştirilerine cevap veren, eleştirileri karşılayan Ali Canip, konuyu daha ziyade dil-edebiyat, dil-millet, dil-tekâmül ve üslup problemleri etrafında şekillendirir. Ali Canip, dilin edebiyatın temeli olduğunu belirtir. Dil kelimelerden ibaret değildir; milletlerin oluşumunda dilin ve edebiyatın önemli bir yeri vardır. Milletleri birbirinden farklı kılan dilin felsefesidir

Lisanımızın kendi kendine Türkçeleşmesini beklemek boştur. Biz cehdedip Türkçeleştirmeli; kendimizi eski edebiyat lisanının intibalarından, selikamızdan olmayan klişe terkiplerden kurtarmalıyız.

Bu konuda en çok fikir beyan edenlerden birisi Türkçülük hareketinin de önemli isimlerinden birisi olan Ali Canip’tir. Bilhassa Genç Kalemler ve Türk Yurdu’ndaki yazılarında Halit Ziya’nın sanat ve edebiyattaki değişme ve tekâmül(olgunlaşma) görüşlerine katılan Ali Canip bu hareketin bir tasfiyecilik
hareketi olmadığını bir milletin iki dili olamayacağını, eski dilin saçmalığının artık kabul edildiğini, buhranlı devirlerde sanatın aşırıya kaçabildiğini belirtir.

Ali Canip’in bunlar haricinde devir ve eser eleştirisi bağlamında yazıları da bulunmaktadır. 1911’de Genç Kalemler’de çıkan Millî Edebiyat Meselesi yazısında hâlihazırdaki edebiyatı ve özellikle şairleri millî şiir yazma konusundaki başarısızlıkları dolayısıyla eleştirir ve şiirlerinde gerçek bir yaratıcılığının bulunmadığını belirtir.

Köprülü, 1917 tarihinde Yeni Mecmua dergisinde çıkan Harabat, Ozan ve Harname isimli yazılarında eser ve dönem eleştirisine yer verir. Harabat yazısında bütün bir eski edebiyatı örnekler çerçevesinde ele alır. Ozan yazısında İslamiyet öncesi edebiyatımızı ve özelliklerini söz konusu eder. Şeyhi’nin Harname’sini ise bir hiciv eseri olması bakımından değerlendirerek Tanzimat Döneminde yazılan hicivlerin onun kadar başarılı olmadıklarını belirtir.

Ali Canip’in bunlar haricinde devir ve eser eleştirisi bağlamında yazıları da bulunmaktadır. 1911’de Genç Kalemler’de çıkan Millî Edebiyat Meselesi yazısında hâlihazırdaki edebiyatı ve özellikle şairleri millî şiir yazma konusundaki başarısızlıkları dolayısıyla eleştirir ve şiirlerinde gerçek bir yaratıcılığının bulunmadığını belirtir.

Ali Canip, 1917’de Yeni Mecmua’da çıkan Hazzın Bediî Hayatta Mevkiî isimli yazısında hazzın iki noktadan ele alınabileceğini belirtirken bunlardan birinin de eleştiri olduğunu söyler ve eleştiri konusuna oldukça önemli bir yer ayırır. Eleştiride sanat eseri karşısındaki duygulanmayı duymak ve sanatın sahip olduğu vukufa (derinliğe) eleştirmenin de sahip olması gerektiğini belirten Ali Canip, iyi bir eleştirmenin zor yetiştiğini; çünkü eleştirinin zekâdan çok doğruyu fark etmeye, yetenekten çok çalışmaya, dehadan çok alışkanlığa ihtiyaç duyduğunu belirtir.

Ahmet Şuayp başta olmak üzere Hüseyin Cahit, Halit Ziya, Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Süleyman Nazif, Ahmet Hikmet, İsmail Safa gibi pek çok Servet-i Fünûn mensubu bilhassa Hippolyte Taine’in sosyal çevre, ırk ve zamana dayalı eleştiri anlayışına bağlı bir edebiyat eleştirisini yerleştirmeye çalışırlar. Meşrutiyet Dönemine geldiğimizde işte bir taraftan kısmen Servet-i Fünûn’un bıraktığı noktadan devam eden kritik merkezli bir eleştiri anlayışı söz konusu iken, diğer taraftan tam olarak bu çerçeveye oturtamayacağımız, kişisel tutum ve davranışların, siyasi tavırların ön plana çıktığı, bir eleştiriden ziyade bir tartışma anlayışı da karşımıza çıkar.

Sanat ve estetik konularında pek çok eseri ve müstakil yazısı bulunan Ali Canip, 1917’de Yeni
Mecmua’da çıkan Hazzın Bediî Hayatta Mevkiî isimli yazısında hazzın iki noktadan ele alınabileceğini belirtirken bunlardan birinin de eleştiri olduğunu söyler ve eleştiri konusuna oldukça önemli bir yer ayırır. Eleştiride sanat eseri karşısındaki duygulanmayı duymak ve sanatın sahip olduğu vukufa (derinliğe) eleştirmenin de sahip olması gerektiğini belirten Ali Canip, iyi bir eleştirmenin zor yetiştiğini; çünkü eleştirinin zekâdan çok doğruyu fark etmeye, yetenekten çok çalışmaya, dehadan çok alışkanlığa ihtiyaç duyduğunu belirtir.

Bu dönemdeki eser tanıtımı ve eleştiri bağlamında dikkat çeken isimlerden birisi de Fuat Köprülü’dür. Köprülü, 1917 tarihinde Yeni Mecmua dergisinde çıkan Harabat, Ozan ve Harname isimli yazılarında eser ve dönem eleştirisine yer verir.

Ali Canip, Viranbağ şiirini ele alarak burada anlam ve vezin bulunmadığını Yahya Kemal’in sadece ritme bağlı kaldığını söyler. Ömer Seyfettin, 1918 tarihli ve Akşam Gazetesinde çıkan Tenkidin Faydası, 1919 tarihli ve Büyük Mecmua’da çıkan Tenkit ve Terbiye yazılarında eleştirinin ne olduğu, nasıl yapıldığı, kimler tarafından yapılabileceği ve eleştiri-edebiyat ilişkisi, eleştiririn sınırları hakkında önemli tespitlerde bulunur. Yahya Kemal, 1922’de Tevhîd-i Efkâr’da çıkan Tenkit Tecrübesi ve Bir Hasbıhal Münasebetiyle yazılarında milleti en iyi edebiyatın tanıttığını; edebiyatın aşk ve
ihtiras ile zeka ve zerafet gibi iki temel değerinin bulunduğunu ve Türklerin her ikisini de kendinde toplayan yegane millet olduğunu ama fikir ve tahlil konusunda ise zayıf olduğunu söyler ki burada bir edebiyatın gelişimi için eleştiri ihtiyacının ne kadar önemli olduğunu da belirtmiş olur.

Genç Kalemler hareketi, dilde sadeleşmeyi savunuyordu, ama onlar da dilde aşırı sadeleşmeyi savunan ve adına “Tasfiyecilik “ denilen hareketi eleştiriyordu.

Dilimiz bir zamanlar Arapça Farsçanın ve bugün de Fransızcanın etkisinde kalmış olmakla tabiliğini kaybetmiştir. Bilhassa süs kaygısı dilimizin suni bir hal almasına yol açmıştır. Bütün bunlardan dilde ve edebiyatta doğallığa dönmekle kurtulabiliriz. Eski dilimiz hastadır, içinde gereksiz ve yabancı kaideler yer almaktadır. Bunların başında Türkçeye uymayan çokluk şekilleri ve tamlamalar gelmektedir; bunlar dilimizde yer aldıkça dilimiz saf ve millî sayılamaz. Yazı diliyle konuşma dilinin İstanbul Türkçesi çerçevesinde birleştirilmesi aydınlarla halk arasındaki dil ikiliğini ortadan kaldıracak ve edebiyatımız sağlıklı bir anlatıma ulaşacaktır. Türkçenin gramer özelliklerini öğrenmeli ve yaymalıyız; bu özellikleri bozan yabancı kaideleri atmalıyız. Arapça, Farsça edatları ve tamlamaları kullanmamalıyız. Tamlamaları Türkçenin mantığa göre yapmalıyız.

Yeni Lisan hareketini eleştirenlerle en çok polemiğe giren Ali Canip olmuştur. Denebilir ki hareketin sosyolojiye dayanan fikri tarafını Ziya Gökalp, sanat tarafını Ömer Seyfettin idare ederken; Köprülüzade Mehmet Fuat, Mehmed Rauf, Yakup Kadri, Mahmut Talat, Cenap Şahabettin ve Süleyman Nazif gibi bu hareketi eleştirenlere karşı polemikleri Ali Canip yürütmüştür.

Ali Canip, bu yazılarında bir polemik ve eleştirilere cevap havasından ziyade tam bir sistem arayışı içerisinde görülür. Bilhassa Türk Yurdu’nda çıkan Garp Mektebinin Amilleri ve Millî Lisan ve Millî Edebiyat yazısında Bilhassa Servet-i Fünuncuların oldukça önemsedikleri Taine’in “ırk, muhit, an” anlayışının artık çürümüş olduğunu, bilhassa bir edebiyattaki değişikliği açıklamak için bunların artık yetmediğini belirtir.

Edebiyat ve eleştiri anlayışı geliştirilirken fikirlerinden yararlanılan başlıca Batılı düşünürler Taine, Durheim, Bergson, Höffding, Charles Lalo, Gustave Le Bon, Eugéne Véron, Antoine Albalat ve Gustave Lanson olmuştur.

Ziya Gökalp, Türkiye dışındaki Türkler için İstanbul Türkçesi’nin kabul edilmesini istemiştir.

1914’te Darülbedayi’nin kurulması ve bilhassa 1919’da Temaşa dergisinin çıkması II. Meşrutiyet sonrasında tiyatro konusundaki en önemli aşamalardır.

Bu noktada ilk dikkati çeken isimlerden birisi Ali Canip’tir. Sanat ve estetik konularında pek çok eseri ve müstakil yazısı bulunan Ali Canip, 1917’de Yeni Mecmua’da çıkan Hazzın Bediî Hayatta Mevkiî isimli yazısında hazzın iki noktadan ele alınabileceğini belirtirken bunlardan birinin de eleştiri olduğunu söyler ve eleştiri konusuna oldukça önemli bir yer ayırır.