ELEŞTİRİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

Şiir dilinin hiçbir zaman toplumu tam olarak veremeyeceği için şiiri toplum sorunlarının emrine vermenin gereksiz olduğunu belirten yazar Ahmet Hamdi Tanpınar'dır

Otobüsteki insanlar kadar gerçek insanları anlatması gerektiği" ifadesi Halikarnas Balıkçısı'nın roman hakkındaki görüşüdür.

Öncelikle bu dönemde eleştiri anlayışı esasında Milli Edebiyat’ın bir devamı özelliği göstermektedir. Çok güçlü bir eleştiri teorisi söz konusu olmamakla birlikte en azından eleştiriyi doğrudan meslek edinen yazarların varlığı bir aşama olarak görülebilir. Teori özelliğindeki yazıların varlığına rağmen bu dönemde eleştiri daha çok eser, dönem ve yazar eleştirisi şeklinde varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Bu dönem edebiyatının temel ilkelerinden birisi köklere dönüş olduğu için edebiyat dünyasında da bu çerçevede antolojilere ve edebiyat tarihlerine çok rastlanmaktadır. Dolayısıyla edebi eleştiri de zaman zaman bir bakıma bu eserlerle birlikte söz konusu edilmiştir. Bu dönemde edebiyat tarihini bilimsel bir perspektife oturtmaya çalışan Fuat Köprülü bu konuyu derinlemesine ele alırken eleştiriden ayrılan noktalarına da değinir.

Ahmet Haşim’in Göl Saatleri şiir kitabı üzerine yazmış olduğu yazısıyla eleştiri alanına giren Ataç, eser eleştirilerinin yanında bu ilk dönemde eleştiri üzerine görüşler de ileri sürer. Bu dönemde öznel bir eleştiri anlayışını benimsemesi, eleştiriyi bir sanat, bir yaratma işi olarak kabul etmesinden ileri gelmektedir. Eleştiriyi bir sanat olarak gören Ataç, buna bağlı olarak eleştirmeni de bir sanatçı olarak görür.

İstenilen seviyede bir eleştirinin sadece edebiyatta değil, bütün bir düşünce hayatımızda yer etmediği fikrine İbrahim Alaattin de katılmaktadır. 1935’te Perşembe dergisinde çıkan Tenkit Yokluğu, Edebiyatta Tenkit, Tenkit Ne Demektir adlı yazılarında eleştiri yokluğunu bilim anlayışının yeterince oturmamış olmasına, felsefi terbiyenin yokluğuna ve en önemlisi de düşünce özgürlüğüne alışkın olmayışımıza bağlamaktadır. Ona göre eleştiri, inceleme, araştırma, yorumlama, tarif ve hüküm verme işidir; her türlü düşüncenin terazisi, ölçüsüdür. Buna uygun olarak eleştirmen de eş dost eserlerine övgüler düzen, okumadan kararlar veren, çıkarlarına uygun hareket eden bir kimse olmamalı; eleştirinin sanat ve edebiyattaki rolünü hazmetmiş, tarafsız, dürüst ve gerçekleri gören bir eleştirmen olmalıdır.

Halide Edip 1938’de Yedigün’de çıkan "Tenkit" ve "Münekkit" isimli yazısında eleştirmenin görevinin sadece bir eserin iyi ve kötü taraflarını ortaya koymak olmadığını iyi bir eleştirmenin okuduğu eserin bütün parçalarını görmesi ve bunları okuyucusuna da göstermesi gerekir. Bizde şimdiye kadar eleştiri hep karşı tarafa hücum etmek olarak algılanmıştır. Buna bağlı olarak bizde iyi eleştirmen yetişememesinin nedenlerini Halide Edip, herkesin sanatkâr olamamasına karşılık, herkesin eleştirmen olabileceği gibi bir yanlış düşüncenin yaygınlığına; eleştirmenin dar bir çevrenin görüşüyle veya moda anlayışlarla hareket etmesine bağlar.

Bu tarihler arasındaki, dönem merkezli edebiyat eleştirileri daha çok İnkılâp Edebiyatı, Milli Edebiyat ve Eski Edebiyat ile Yeni Edebiyat anlayışı etrafında döner. Bunlar arasında C seçeneğinde verilen "çağdaş edebiyat" yer almamaktadır.

Cumhuriyet dönemine gelinceye kadar karşımıza çıkan bütün edebi grupların bu yenilik iddialarına karşılık, Cumhuriyet’in ilk şiir grubu sayılan Yedi Meşaleciler de aynı iddiayla kendilerini duyururlar. 1928'de yayımladıkları Yedi Meşale ortak kitabında şiiri sunilikten ve soluk duygulardan kurtarmak, yeni, canlı, samimi olmak niyetinde olduklarını belirterek edebiyat dünyasına kendilerini tanıtırlar. Şiirimizin Beş Hececiler’in elinde ufkunun daraldığını, canlılığını kaybettiğini belirtirler.

D seçeneğinde verilen "Dokuzuncu Hariciye Koğuşu" cumhuriyet sonrası dönemde üzerine eleştirel değerlendirmelerin yapıldığı bir tiyatro eseri değil, romandır.

Dönemin tartışmalı bir diğer ismi ise Nazım Hikmet’tir. Ahmet Haşim onun "835 Satır"ını bir orkestraya benzetip çok beğenmekle birlikte bu orkestranın sadece marş çaldığını söyleyerek şiirin ideolojik bağlamına eleştirel bir göndermede bulunur. Kendisiyle yapılan bir röportajda ise onun tamamen Mayakovski’yi taklit ettiğini; Fecr-i Ati’ye yapılan eleştirilerin bu bağlamda ona da yapılması gerektiğini söyler.

Bu dönemdeki dil üzerine eleştirel yazılar daha çok yazı devrimi, dil devrimi, dilde özleşme, konuşma dili-yazı dili ve gramer konuları etrafında yazılmıştır. Bunlar arasında C seçeneğinde verilen "Dilde yaratıcılık" yer almamaktadır.

Bu dönemde ön plana çıkan ve kendisinden sonra da akademik çevrelerin eleştiri anlayışında etkili olan ve sistematik eleştiri anlayışını bir anlamda Türk edebiyatında kuran isim Mehmet Kaplan’dır.

Bu dönemde eleştirmenliğiyle ön plana çıkan ve Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatında öznel eleştiri anlayışıyla dikkat çeken ilk isim olan Nurullah Ataç, eleştiri üzerine görüşleriyle de eleştirinin bağımsız bir alan olması konusunda önemli katkılarda bulunmuştur. Asım Bezirci, Nurullah Ataç Eleştiri Anlayışı ve Yazıları adlı çalışmasında onun eleştiri anlayışını iki bölümde ele alır. Ataç’ın birinci dönemi 1921-1951 arasını kapsamaktadır ki Asım Bezirci, bu dönemde Nurullah Ataç’ın öznel bir eleştiri anlayışına sahip olduğunu belirtmektedir. 1952-1957 döneminde ise Nurullah Ataç eleştirilerinde genellikle nesnel bir yol takip etmiştir.

Agâh Sırrı Levent 1930’da Servet-i Fünun’da çıkan İstediğimiz Münekkit, Sadri Ertem, 1931’de Resimli Şark’ta çıkan Bizde Niçin Münekkit Çıkmıyor? ve 1935’te Perşembe dergisinde çıkan İbrahim Alaattin'in Tenkit Yokluğu, Edebiyatta Tenkit, Tenkit Ne Demektir adlı yazıları bu dergilerden çıkan eleştiri yazılarına örnektir.

Yaşar Nabi Ulus’ta çıkan Münekkitsizlik, Gene Tenkide Dair, Yaratıcı Tenkit isimli yazılarında sanat hayatımızda gerçek eleştirmenin bulunmadığı fikrini ileri sürerek hayatını bu işe vermiş otoriter bir eleştirmenin sanat ve edebiyat hayatımıza hareket getirebileceğini söyler.

Nahit Sırrı Örik, 1937 ve 1938’de Ülkü’de çıkan Tenkit Kürsüleri ve Öz Şiir Hakkında Bir Yazı ve O Yazı Dolayısıyla isimli yazılarında batıdaki gazetelerin eleştiri kürsülerini örnek göstererek bizim edebiyatımızda da Nurullah Ataç, Peyami Safa, Suut Kemal gibi isimlere bu tarzda kürsü vermenin daha faydalı olacağını belirtir.

Sanatçı ve inkılâp edebiyatı konusuna geçen Behçet Kemal, 1935’te Ülkü’deki Gönüllü Saat yazısında sanatkârın inkılâp edebiyatının emrinde olması gerektiğini; bunu bir gönül, bir vicdan borcu gibi görmesi gerektiğini; çünkü ancak bu şekilde bu hareketin halkın ruhuna sinebileceğini; yeni fikir ve yeni görüşleri halkın önüne ancak sanatın koyabileceğini dile getirir.

Yakup Kadri, Divan edebiyatına Klasik edebiyat demenin doğru olmadığını belirtir ve bunun Halk edebiyatı için uygun olacağını söyler; Kâzım Nami de Divan edebiyatının milli olmanın çok uzağında olduğunu ifade eder; İsmail Habip ise divan edebiyatını bir dalkavuk edebiyatı olarak görür; Behçet Kemal taklit bir edebiyat olarak tanımlar. Sabahattin Eyüboğlu ise 1938’de yayımladığı Yeni Türk Sanatkârı Yahut Frenk’ten Türk’e Dönüş yazısında bu eleştirileri doğru bulmadığı gibi edebiyatımızı Tanzimat’tan başlamanın da doğru olmadığını Fuzuli’nin de Türk olduğunu ve Türkçe yazdığını söyler. Ataç ise Divan edebiyatının bir şekil ve dil edebiyatı olduğunu, içerikte ise insanı ve hayatı yakalayamadığını ve kendisini tekrar ettiğini söyler.

Halit Fahri, Servet-i Fünun’da 1932’de çıkan Güzel Türkçe Seferberliği yazısında dilde kirlenmeye ve yabancılaşmaya karşı çıkarak Türkçe düşünüp Türkçe yazmak için Yeni Lisan hareketinin ön gördüğü prensiplerin bir benzeri kabul edebileceğimiz altı maddelik bir teklif sunar.