ELEŞTİRİ KURAMLARI

Taine’e göre bir edebî eserin değerini tespit ederken kullanacağımız nesnel üç ölçüt vardır:
1. Sanatçının bulduğu ana karakterin önem derecesi,
2. Bu ana karakterin topluma sağlayacağı fayda derecesi,
3. Ana karakter ortaya çıkarılırken eserdeki her türlü ayrıntının bir bütünlük içinde birleştirilme başarısı.
Sanatçının ortaya koyduğu olgu ne kadar önemliyse, bu olgu topluma ne kadar yararlıysa, eserdeki unsurlar ne kadar bütünlük gösteriyorsa eser o kadar değerli olacak, eserler sıralamasında da o kadar önde yer alacaktır diye düşünüyordu.

Taine, bu ilkeleri tespit ederken botanik ve zooloji bilimlerinin prensiplerinden yola çıktı. Botanik ve zoolojide bitkiler ve hayvanlar sınıflandırılırken göze çarpan yüzeysel niteliklerin değil yapının esas alındığını gördü. Bezelye ve akasya bitkileri çok farklı görünüyorlardı ama ikisi de baklagillerdendi.
Aynı fikri edebiyata uygulamaya çalıştı. Aynı şekilde bir toplumun ana karakterlerini yüzeysel olarak yansıtan, orta derecede yansıtan ve en derin yönelimlerini yansıtan eserler vardı. En iyi eserler toplumun en derin niteliklerini yansıtanlardı. İkinci ölçüt, bir eser, ne kadar faydalı ve iyi şeylerden bahsediyorsa o kadar iyiydi. Üçüncü ölçüt, eserin biçimi ile ilgiliydi. Eserde bütün unsurlar bir bütün yaratacak biçimde, olmalı, olaylar, karakterler, üslup belirli bir etki yaratacak biçimde düzenlenmeliydi.

Brunetière’e göre nesnel bir eleştiri mümkündür ve eleştirinin nesnel olması aynı zamanda bir gerekliliktir. Edebiyat alanında da bilimsel metotlar kullanılabilir. Bilhassa “mukayese” yönteminden yararlanılmalıdır. Çünkü hiçbir eser, hiçbir tür, hiçbir varlık tek başına değildir, onların diğer eserlere, diğer türlere ve diğer varlıklara göre bir anlamı vardır. Bir eseri değerlendirmek, her şeyden önce onu diğer eserlerle mukayese etmektir.
Brunetière, eleştiri anlayışını “tür” kavramı üzerine kurmuştur: Edebî türler, canlı türleri gibi zaman içinde belli kurallara uyarak gelişir. Bir türün içinde yer alan her eser, o türün gelişim evrelerinin bir halkasını oluşturur. Bu yönüyle edebî eserler, hem türünün izlerini taşır, hem türün gelişim ve değişimine katkı yapar. Edebî türler, biyolojik türler gibi zaman içinde değişime uğrar, farklılaşır, daha karmaşık bir yapıya kavuşur. Böylece yeni türler doğar, toplumsal şartlar uygunsa gelişirler, zamanla da ortadan kalkarlar. Bunun en güzel örneği Fransız tragedyasıdır. Bir ara büyük bir gelişme göstermiş, en sevilen tür olmuş ama zamanla yok olup gitmiştir. Bütün edebî türlerin kaderi aynıdır. Eleştirinin ve edebiyat tarihinin yapması gereken iş, türler arasındaki soy bağlarını bulmak, türün edebiyatın evrimi içindeki yerini belirlemektir. İklim ve toplum şartlarının incelenmesi, tür incelemesinin yardımcılarıdır. Öyleyse edebiyat tarihinin ve eleştirinin asıl amacı, türlerin gelişimini ortaya koymaktır.

XX. yüzyılda büyük bir başarı elde eden ve yapısalcılığı kuran Propp’un hareket noktası Brunetière’dir. Propp, onun gibi biyolojiden, morfolojiden (biçimbilim) yola çıkar ve “masal” incelemelerinde her masalda aynı kalan ve değişmeyen unsurları bulur. Onun bu buluşu, biçimcilik (formalisme) ve yapısalcılığın (structralisme) temelini oluşturacaktır.

XX. yüzyılda Eleştiri ve Edebiyat Tarihi anlayışını etkileyen en önemli bilginlerden birisi Gustave Lanson’dur. Kurduğu eleştiri akımına derin bilgiye dayandığından “Uzman Eleştirisi” yahut “Lansonculuk” adı da verilmiştir.
Çok ciddî bir araştırmaya ve sağlam bir mantığa dayanan bir yöntem geliştirdi. Edebiyat tarihi ve eleştiri çalışmalarını seçilmiş, sağlam ve anlamı kavranmış metinlere dayandırdı. Orijinal olanı geleneksel olandan, ferdî olanı ortak olandan ayırmaktan ibaret olan dar bir mukayese anlayışının yerine art zamanlı ve eş zamanlı olarak iki düzlemde birden yürütülen geniş bir mukayese anlayışını benimsedi. Edebî olayları hem tarihî gelişimi içinde hem eş zamanlı küresel yayılımı içinde ele aldı. Edebî olguları, özelden genele, eserden edebiyatın bütününe giderek açıkladı. Toplumbilimciler gibi toplumbilimin genel hükümlerinden edebiyata yönelmedi, edebiyattan toplumbilime ulaştı. Edebî olayları ve eserleri esas alıp onları siyaset tarihi, düşünce tarihi ve toplumbilimi çerçevesinde değerlendirdi. Sanatçıyı, içinde yaşadığı kültür ortamının, zamanın ve mekanın ürünü olarak açıkladı, aynı zamanda sanatçının çevreye etkileri üzerinde de durdu. Metodu, başarılı ve ayrıntılı bir analiz düşüncesiyle hayranlık uyandıran bir senteze dayanıyordu. Üniversite eleştirisinin en iyi örneklerini vermiştir. Lanson’a göre edebiyat öğretiminin amacı, öğrencilere sadece edebiyatı tanımaları ve anlamaları için gereken temel bilgileri vermekten ibaret değildir, edebiyat tarihi ve eleştiri, öğrenciye farklı devirlerde ortaya çıkan zihniyet ve fikir değişimlerini sergilemeli ve hissettirmeli, elde ettiği bilgiler  yardımıyla edebî olayları yorumlamayı öğrenmeli, yeni keşifler yapabilmelidir.

XIX. yüzyılda bilimsel bir eleştirinin gelişmesi, bütün sanat çevrelerinde memnuniyetle karşılanmadı, özellikle yazarlar, bilgiye boğulan bu eleştiri anlayışına karşı çıktılar. Eleştirmenin görevinin eser karşısında hissettiklerini, düşündüklerini ifade etmekten ibaret olduğunu savundular. XIX. yüzyılın sonlarında Fransa’da bütün sanat alanlarında, resimde, müzikte, edebiyat ve eleştiri alanlarında izlenimcilik en gözde akımdı. 1885-1915 yılları arasında üzerinde en çok durulan akımlardan birisi izlenimcilik oldu.
Anatole France, nesnel bir eleştirin olamayacağını ve eleştirinin diğer edebî türler gibi bir tür olduğunu ilan etti. A.Gide, A. France, Lemaître ve Gourmont’a göre eleştiri, her şeyden önce okumadan elde edilen izlenimler üzerine kurulur.
Eleştiri, eserin sistemini, düzenini ortaya çıkarmaktan çok ondan elde edilen izlenimlerin tespit edilmesi işidir. Eleştirmen, eseri yargılamak ve açıklamak zorunda da değildir.

Rémy de Gourmont’a göre mutlak güzel diye bir şey de yoktur, her şey görelidir yani bize göre güzel yahut çirkindir. Her yazar sadece kendine has olan bir estetik yaratır. Gourmont, eserin iç düzenini ortaya koyan bir kavrama eleştirisine yönelmiştir. Eleştirmenin ilgileneceği en önemli şey, yazarın farklılıklarıdır yani orijinalliği ve ferdîliğidir. Gourmont için orijinallik, sanatta en büyük değerdir, basmakalıp ve klişe olan her şey değersizdir. Eleştirinin uymak zorunda olduğu hiçbir kural ve estetik prensibi yoktur. Eleştirmen, özellikle meraklı, her şeye ve her fikre açık, sadece anlamaya çalışan iyi ve dürüst bir
okuyucu olmak zorundadır. O, okuduğunu beğenmeyebilir ama onu reddedemez ve yargılayamaz. Kendi eğilimleri, kanıları ve alışkanlıklarıyla savaşır, eleştirmen şüphe eden ve şüphe uyandıran bir kişidir. Kısaca Gourmont’un eleştirisi, bir özgürlük, bir kuşkuculuk, bir görecelik eleştirisidir.

Jules Lemaitre, bir edebî eseri değerlendirirken sadece “özenle not edilmiş izlenimler” ini dile getirir. Eleştiriyi “kitaplardan zevk almak, onlarla duyumları inceltmek ve zenginleştirmek sanatı” olarak tanımlar. Lemaitre’e göre eleştiri kuramları ve doktrinler bir işe yaramaz. Çünkü zevkler ve bakış açıları durmadan değişir. Eleştiride tek güvenebileceğimiz şey, eseri okuduğumuzda ondan alacağımız zevktir.

Yaratıcı eleştiri, aşırıya gitmiş bir izlenimci eleştiri olarak tanımlanabilir. Bunlar, bir eseri vesile ederek şiir, roman, edebiyat hakkındaki fikirlerini ortaya koyarlar. Eleştirmeyi bir “yaratma” olarak gören ilk kişi Baudlaire’dir. Baudlaire’e göre eleştiri, bir bilim değildir, sanat eseriyle yapılan bir iş birliğidir. Ancak Baudlaire’in kendisi eleştiri uygulamalarında yaptığı bu tanıma pek uymaz, eleştirdiği eserde bulunmayan güzelliklerden de söz etmeye başlayarak eserin dışına düşer.

Edebî bir eseri tahlil etmek, analiz etmek için öncelikle şu dört temel sorunun cevabı aranmaktadır:
a. Eser hangi edebî akıma aittir?
b. Türü nedir?
c. Metin Tipi nedir?
d. Duygu tonu nedir?

Hippolyte Taine. Sanat Felsefesi (1865) adlı eserinde bilimsel eleştirinin nasıl yapılabileceği konusunu araştırdı.

Taine’e göre bir edebî eserin değerini tespit ederken kullanacağımız nesnel üç ölçüt vardır:

Brunetière, eleştiri anlayışını “tür” kavramı üzerine kurmuştur.

Gustave Lanson. Kurduğu eleştiri akımına derin bilgiye dayandığından “Uzman Eleştirisi” yahut “Lansonculuk” adı da verilmiştir.

Yaratıcı eleştiri, aşırıya gitmiş bir izlenimci eleştiri olarak tanımlanabilir.

BİLGİ VEREN METİNLER: Bilinmeyen bir konu hakkında bilgi veren ve o konunun anlaşılmasını sağlayan metinlerdir.

Patetik ton: Yazarın ıstırap veren temler yardımıyla (ölüm, hastalık, ayrılık) okuyucunun duygularını harekete getirmesinden doğar.

Lirik ton: Yazarın derin heyecan ve tutkularını dile getiren metinlerin tonudur. Bu tonda, acı, pişmanlık, melankoli, nostalji gibi duygular olduğu kadar sevinçler, mutluluklar da ifade edilir.

Haşim’in “Süvari” adlı bu metni, lirik bir şiirdir.

Taine’e göre sanat, gerçeği olduğu gibi taklit etmez. Sanatçı, seçer ve olgular arasında yeni bağlantılar kurar.