ELEŞTİRİ KURAMLARI

Hippolyte Taine (1828-1893), tarihin, psikolojinin, sanatın ve edebiyatın bilim ilkeleri ile açıklanabileceğini düşünüyordu Sanat Felsefesi (1865) adlı eserinde bilimsel eleştirinin nasıl yapılabileceği konusunu araştırdı. Taine’e göre sanat, gerçeği olduğu gibi taklit etmez. Sanatçı, seçer ve olgular arasında yeni bağlantılar kurar.

Brunetière’e göre nesnel bir eleştiri mümkündür ve eleştirinin nesnel olması aynı zamanda bir gerekliliktir. Edebiyat alanında da bilimsel metotlar kullanılabilir. Bilhassa “mukayese” yönteminden yararlanılmalıdır.

XX. yüzyılda büyük bir başarı elde eden ve yapısalcılığı kuran Propp’un hareket noktası Brunetière’dir.  “Masal” incelemelerinde her masalda aynı kalan ve değişmeyen unsurları bulur

Jules Lemaitre (1853-1914) Eleştiriyi “kitaplardan zevk almak, onlarla duyumları inceltmek ve zenginleştirmek sanatı” olarak tanımlar.

İzlenimci eleştiri temelde okur merkezli bir eleştiri akımıdır, her eleştirmenin hiçbir kurala bağlı olmadan bir metni kendine göre ve öznel bir tarzda ele
alabileceğini savunur.

IV.İSPATLAYICI TÜRLER: Fikir ağırlıklı yazılardır.
a) Fikir yazıları,
b) Felsefî yazılar
c) Denemeler
d) Vecizeler

Metnin içinde geliştiği tarihi, sosyal ve kültürel şartlar içinde değerlendirilmesi ve yazarın hayatı ile eserleri arasındaki ilişki sorgulandığı yaklaşım yazar merkezli eleştiri anlayışlarıyla tarihi ve toplumbilimsel eleştiri akımlarının prensiplerinin edebiyat eğitimine yansıması anlamına gelmektedir

Bir sözün anlaşılabilmesi için onun hangi şartlar altında doğduğunu bilmek ve ona göre yorumlamak gerekir. Doğuş şartları içindeki söze "sözceleme" denir.

Kültür Nesnesi Olarak Metin
1. Metin dışı (métatextuelle) ilişkiler: Bir metnin diğer bir metinle açıklanması: Eleştiri (critique), Şerh (explication), Yorum (exégèse).
2. Ürünün takdim kipi: Yazara has üslûp yahut çağa has üslup.
3. Anlam tabakaları: Eserin sözceye bağlı hakikî anlamı, (sens littéral), tarihî
anlamı (sens historique), eserin zamanında nasıl anlaşılıp algılandığı, sembolik anlamı.

Bir filozof olan Hippolyte Taine (1828-1893), tarihin, psikolojinin, sanatın ve ede- biyatın bilim ilkeleri ile açıklanabileceğini düşünüyordu. Meteoroloji bilimi nasıl önceden asla tahmin edilemez gibi görünen atmosfer olaylarını tahmin edebi- liyorsa, sanat eleştirmeni de eserle yazar arasındaki bağı, sebep-sonuç ilişkileri içinde açıklayabilir diyordu. Sanat Felsefesi (1865) adlı eserinde bilimsel eleştiri-nin nasıl yapılabileceği konusunu araştırdı.

Taine’e göre bir edebî eserin değerini tespit ederken kullanacağımız nesnel üç ölçüt vardır:

1. Sanatçının bulduğu ana karakterin önem derecesi,
2. Bu ana karakterin topluma sağlayacağı fayda derecesi,
3. Ana karakter ortaya çıkarılırken eserdeki her türlü ayrıntının bir bütünlük içinde birleştirilme başarısı.

Eleştiri türünü öznellikten kurtarıp ona nesnel ve bilimsel bir nitelik vermek için çalışanlardan birisi de Brunetière’dir. Brunetière’e göre eleştirinin konusu, “ede- biyat eserlerini yargılamak, sınıflandırmak, açıklamak”tır. Bir eseri açıklamak, eserin edebiyat tarihi içindeki yerini belirlemek, türü ile ilişkisini incelemek, ese- rin yazar ve çevresi ile bağlantılarını göstermektir.

Brunetière’e göre nesnel bir eleştiri mümkündür ve eleştirinin nesnel olması aynı zamanda bir gerekliliktir. Edebiyat alanında da bilimsel metotlar kullanılabi- lir. Bilhassa “mukayese” yönteminden yararlanılmalıdır. Çünkü hiçbir eser, hiçbir tür, hiçbir varlık tek başına değildir, onların diğer eserlere, diğer türlere ve diğer varlıklara göre bir anlamı vardır. Bir eseri değerlendirmek, her şeyden önce onu diğer eserlerle mukayese etmektir

XX. yüzyılda Eleştiri ve Edebiyat Tarihi anlayışını etkileyen en önemli bilginler- den birisi Gustave Lanson’dur. Kurduğu eleştiri akımına derin bilgiye dayandığın- dan “Uzman Eleştirisi” yahut “Lansonculuk” adı da verilmiştir.

Jules Lemaitre (1853-1914), bir edebî eseri değerlendirirken sadece “özenle not edilmiş izlenimler” ini dile getirir. Eleştiriyi “kitaplardan zevk almak, onlarla duyumları inceltmek ve zenginleştirmek sanatı” olarak tanımlar. Lemaitre’e göre eleştiri kuramları ve doktrinler bir işe yaramaz. Çünkü zevkler ve bakış açıları durmadan değişir. Eleştiride tek güvenebileceğimiz şey, eseri okuduğumuzda on- dan alacağımız zevktir.

Yaratıcı eleştiri, aşırıya gitmiş bir izlenimci eleştiri olarak tanımlanabilir. Bun- lar, bir eseri vesile ederek şiir, roman, edebiyat hakkındaki fikirlerini ortaya koyar- lar. Eleştirmeyi bir “yaratma” olarak gören ilk kişi Baudlaire’dir. Baudlaire’e göre eleştiri, bir bilim değildir, sanat eseriyle yapılan bir iş birliğidir. Ancak Baudlaire’in kendisi eleştiri uygulamalarında yaptığı bu tanıma pek uymaz, eleştirdiği eserde bulunmayan güzelliklerden de söz etmeye başlayarak eserin dışına düşer.

Stanley Fish’e göre anlam, okuma boyunca okurda uyanan yaşantılardan başka bir şey değildir. Bundan dolayı her okurun bir metni kendine göre yorumlama hakkı vardır.

Edebî bir eseri tahlil etmek, analiz etmek için öncelikle şu dört temel sorunun cevabı aranmaktadır:

a. Eser hangi edebî akıma aittir? b. Türü nedir?
c. Metin Tipi nedir?
d. Duygu tonu nedir?

Natüralizm Batı Edebiyatındaki edebi akımlardan biridir.

HİKAYE ETME TÜRÜ, ANLATI TÜRÜ: Hayalî yahut gerçek olayları anla- tan eserlerdir.
a) Masallar
b) Hikâyeler

c) Romanlar
d) Biyografiler
bu tür içinde yer alır.

TİYATRO TÜRÜ: Sahneye koymak üzere yazılan eserlerdir. Bu eserler- de anlatma yerini göstermeye bırakır. Metin, karşılıklı konuşmalardan ve açıklamalardan (didascalies) oluşur.
a) Trajedi

b) Komedi
c) Dram
bu tür içinde yer alır.

Taine’e göre sanat, gerçeği olduğu gibi taklit etmez. Sanatçı, seçer ve olgular arasında yeni bağlantılar kurar. Bir edebî eseri anlamak için eserde anlatılan şeylere değil, onlar arasında kurulan bağıntıya dikkat etmek gerekir. Büyük sanatçı, nesneler ve olaylar arasında bizim görmediğimiz bağıntılar görür ve onları gösterir. Bu bağıntı, nesnenin yahut olgunun ana karakterini gösterecek tarzda kurulmuştur. Sanatçı, böylece ideal olanı yaratmış olur. Sanatın amacı da budur. Taine’e göre bir edebî eserin değerini tespit ederken kullanacağımız nesnel üç ölçüt vardır:
1. Sanatçının bulduğu ana karakterin önem derecesi,
2. Bu ana karakterin topluma sağlayacağı fayda derecesi,
3. Ana karakter ortaya çıkarılırken eserdeki her türlü ayrıntının bir bütünlük içinde birleştirilme başarısı.
Sanatçının ortaya koyduğu olgu ne kadar önemliyse, bu olgu topluma ne kadar yararlıysa, eserdeki unsurlar ne kadar bütünlük gösteriyorsa eser o kadar değerli olacak, eserler sıralamasında da o kadar önde yer alacaktır diye düşünüyordu.