ELEŞTİRİ KURAMLARI

Kendi işlevleri dışında başka bir işlev yerine getirmesi amacıyla unsurların ya da malzemenin yeni bir bütünde bir araya getirilmesi ve montajlanmasıyla oluşan etkinliğe, düşünceye ya da yaratıya verilen ad yaptakçılıktır.

Üzerinde çözümleme yapmak amacıyla benzeşik (homojen) türden metinlerin toplamına verilen ad bütüncedir.

Kristeva’nın, bir göstergeler dizgesinden başka bir dizgeye geçişini belirtmek için metinlerarasılık yerine kullandığı terim bağlam değiştirmedir.

Bir söyleşideki karşılıklı alışverişler gibi, söylemin ayrışık sesleri buluşturması olgusuna verilen ad söyleşimciliktir. Bir sözcenin başka sözcelerle ilişki içerisinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden var olamayacağı görüşü söyleşimciliğin kökeninde bulunur.

Metinlerarası kavramını ortaya atan Julia Kristeva’dır; le Mot, le dialogue, le roman (1969) adlı bir yazısında ilk kez bu kavramı kullanır.

Barthes, okumada bir öznellik boyundan söz eder; öğrencisi Kristeva’dan ayrı olarak metinlerarasılığı bir okuma edimine bağlar, okura sorumluluk yükler. Bu bakımdan Michael Riffaterre’in metinlerarası tanımıyla birleşir.

Düzdeğişmece; bir kavramın doğrudan doğruya onu gösteren göstergeyle değil, ilgili, bağlantılı olduğu bir başka göstergeyle dile getirilmesidir. Kısacası, bir nesneyi bir başka sözcükle belirtmek. Örneğin “bütün kentte oturanlar” yerine “bütün kent” anlatımı bir düz değişmecedir.

Çeviri, Koşuklaştırma, Düzyazılaştırma, Vezin Dönüşümü, Biçem Dönüşümü, Kipsel Dönüşüm biçimsel dönüşümler altında yer alırlar.

“Bir metnin başka bir metindeki somut varlığı” tanımlaması kolaj kullanımına uygun düşmektedir. Daha önce var olan yapıtlardan, nesnelerden, iletilerden belli sayıda unsuru alıp yeni bir yaratı içine sokmak olarak tanımlanır.

Açık seçik göndermede bulunmadan bir kişi ya da nesne konusunda düşünceyi uyarma biçimi olan anıştırmada söylenmesi gereken şey açıkça, doğrudan belirtilmek yerine yalnızca telkin edilir. Kişi ya da nesne konusunda yarım bilgi verildiğinden, anıştırma örtülü söylemle eşanlamlıdır. “Bir şeyi doğrudan anmadan belirtme. Doğrudan anma bir göndergedir. Anıştırma, bir sözcüğün alıntılanması ya da bir başka yapıtın, kimliği söylenmeden ya da açıkça bildirilmeden anılmasıdır.”

Yazınsallık: Rus Biçimcilerine göre bir edebiyat eserini diğer eserlerden ayıran temel biçimsel özellik

Yaptakçılık: Kendi işlevleri dışında başka bir işlev yerine getirmesi amacıyla unsurların ya da malzemenin yeni bir bütünde bir araya getirilmesi ve montajlanmasıyla oluşan etkinliğe, düşünceye ya da yaratıya verine ad.

Palempsest: Yüzeyi kazınarak üzeri yeniden yazılan parşömen; metinlerarasılık bağlamında, yazınsal bir metnin altında her zaman başka metinlerin izlerine rastlanır imgesine bağlanır.

Bütünce: Üzerinde çözümleme yapmak amacıyla benzeşik (homojen) türden metinlerin toplamına verilen ad.

Bağlam değiştirme:

Kristeva’nın, bir göstergeler dizgesinden başka bir dizgeye geçişini belirtmek için metinlerarasılık yerine kullandığı terim.

Üstü kapalı olarak metinlerarası olgusundan söz eden, onun işlevsel alanını salt biçimlerin ve tekniklerin gelişimini izlemek olarak sınırlayan Biçimcilerin tersi- ne, Bahtin açıkça bir yapıtın başka yapıtlarla sürekli alışveriş içerisinde olduğunu düşünür. Ona göre, bir sözce başka sözcelerle ilişki halinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden var olamaz. Ayrıca her söylem belli bir tarihsel ve top- lumsal alan içerisinde konumlanır. Tarihsel ve toplumsal olgulara sıkı sıkıya bağlı kalarak ortaya attığı, söyleşimcilik adını verdiği kuramı metinlerarası alışverişle- rin kapısını aralar.

Kristeva’nın ortaya attığı metinlerarası kavramı, Bahtin’in söyleşimcilik kuramın- dan ve onun “söyleşim boyutundan yoksun sözce yoktur” düşüncesinden kaynak- lanır. Bahtin’e göre bir söylem (ya da sözce) hem söyleyenin hem de dinleyenin ortak ürünüdür ve kendinden önceki ya da çağdaş sözcelere gönderir; bu düşün- ceden esinlenen Kristeva metnin de her zaman öteki metinlerin kesiştiği yerde bulunduğu ilkesini benimser. Kristeva böylelikle metni bir alıntılar mozaiği olarak tanımlar: “Her metin bir alıntılar mozaiği gibi oluşur, her metin kendi içinde başka bir metnin eritilmesi ve dönüşümüdür”

Alımlama kuramı: Alımlama Estetiği ya da kuramı 1960’ların sonundan bu yana edebiyat eserlerinin anlamı ve yorumu ile ilgili olarak okurun işlevini inceleyen çeşitli kuramlara verilen genel bir addır.

İki tip anlamsal dönüşümden söz edilebilir: Birincisi, bir öyküsel ya da içeriksel değişikliği öne çıkaran öyküsel dönüşüm; ikin- cisi ise olayları ve eylemi kuran yolların değiştirilmesi olan pragmatik (edimsel) dönüşüm.

Düzdeğişmece: Bir kavramın doğrudan doğruya onu gösteren göstergeyle değil, ilgili, bağlantılı olduğu bir başka göstergeyle dile getirilmesidir. Kısacası, bir nesneyi bir başka sözcükle belirtmek. Örneğin “bütün kentte oturanlar” yerine “bütün kent” anlatımı bir düz değişmecedir. Doğan Günay, Sözcükbilime Giriş, Multilingual, 2007.