ELEŞTİRİ KURAMLARI

Metinlerarasını, (Fr. intertextualité; Ing. intertextuality) kabaca iki ya da daha çok metin arasında bir alışveriş, bir tür konuşma ya da söyleşim biçimi olarak tanımlayabiliriz. Kavram kimilerince bir yenidenyazma işlemi olarak da algılanır. Bir yazar başka bir yazarın metninden parçaları kendi metninin bağlamında kaynaştırarak yenidenyazar.

Bir metin ile başka bir metin arasındaki her tür alışveriş işlemi yenidenyazma dışında alıntı, kolaj mozaik, yaptakçılık, palempsest vb. imgeleri ile gösterilir. Çoğu zaman, söz konusu imgeler bir metinlerarası alışverişi belirtmek için eşanlamlı olarak kullanılır. Bütünce, üzerinde çözümleme yapmak amacıyla benzeşik (homojen) türden metinlerin toplamına verilen addır.

Karşılaştırmalı yazın eleştirisinde “temel olarak, yazınsal denilen, ya da yazınsal denilebilecek her nesnenin, bir kültürün öteki yapıcı unsurlarıyla ilişkilendirilerek incelenmesi söz konusudur” (Y. Chevrel, 2009: 7). Karşılaştırmalı yazın eleştirisi, daha çok bir ülkenin kültürünün başka ülkelere ait kültürlerle karşılaştırılmasına dayanır. Bunu yapmak için inceleme nesnesi olarak bir bütünce (corpus) oluşturulur. Bütünceden çıkarılan unsurların birbirleriyle benzerlik, koşutluk, aynı zamanda karşıtlık ilişkileri içerisinde oldukları gösterilmeye, böylelikle bir yapıt yorumlanmaya çalışılır. Buna karşın, metinlerarası, bir bütünce oluşturmak kaygısında değildir. Karşılaştırmalı eleştirinin gerektirdiği gibi, belli bir geleneğe ait iki (ya da daha çok) metin arasındaki benzerlikleri ya da ayrımları araştırmaz. Onun araştırma alanı hem çok dar hem de sonsuzdur. Sonsuzdur, çünkü bir metin sonsuz metinler alanından alıntılar yapabilir. Çok dardır, çünkü çoğu zaman, yazarca belirlenen strateji doğrultusunda, bir metne metinlerarası yöntemlerden biriyle sokulan tek bir sözcük, tek bir tümce, tek bir harf metinlerarasının araştırma konusu olabilir.

Kaynak kavramı somut bir bütüne gönderir; metinlerarası ise tersine, parçalanmış, tek bir sözcüğe bile indirgenebilen (kimi zaman bir alıntı, kimi zaman bir yazar ya da kitap adına yalın bir gönderme yapılır, ya da bir anıştırmayla yetinilir) ayrışık, çoğu zaman kolaylıkla çıkarılamayan bir unsura ya da metne gönderir.

Çalışmalarının ilk evrelerinde Rus Biçimcileri, Ferdinand de Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri’ndeki (1998) kuramlarından esinlenerek metni büyük ölçüde kendi içerisinde inceler, onun değişmez kurallarını, yapılarını saptamaya uğraşırlar. Bu amaçla yazınsal metni tarihsel, toplumbilimsel, özyaşamöyküsel vb. verilerden yola çıkarak açıklamayı reddederler.

Üstü kapalı olarak metinlerarası olgusundan söz eden, onun işlevsel alanını salt biçimlerin ve tekniklerin gelişimini izlemek olarak sınırlayan Biçimcilerin tersine, Bahtin açıkça bir yapıtın başka yapıtlarla sürekli alışveriş içerisinde olduğunu düşünür. Ona göre, bir sözce başka sözcelerle ilişki halinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden var olamaz. Ayrıca her söylem belli bir tarihsel ve toplumsal alan içerisinde konumlanır. Tarihsel ve toplumsal olgulara sıkı sıkıya bağlı kalarak ortaya attığı, söyleşimcilik adını verdiği kuramı metinlerarası alışverişlerin kapısını aralar.

Metinlerarası işlem, çağdaş olduğu kadar daha önce yazılmış yapıtlardan alıntı- lanan sözcelerin bir metin içerisinde eritilerek onun yeni bir anlamla donatılması, böylelikle yeni bir metin üretilmesidir. Öyleyse Barthes’a göre metin, eski alıntıların yeni bir örgüsü, metinlerarası her metnin bir koşulu, yazınsallığın temel unsurudur. Ancak Barthes, Kristeva’nın tanımlamasından ayrı olarak metinlerarasılığı bir okuma olgusuna bağlar. Metinlerarası göndermelerin algılanmasında okurun rolü üzerinde durur. Le Plaisir du texte adlı yapıtında kendi metinlerarası tanımı- na ve metinlerarası etkinliğe bir öznellik boyutu katan Barthes’a göre okuma, aynı zamanda bireysel bir uğraştır. Öyleyse, farklı metinler arasında yapılan yaklaştırmalar okumanın zorunlu bir aşamasıdır. Bu bakımdan Barthes, metinlerarasılık konusunda Michael Riffaterre’in görüşlerinin habercidir.

Julia Kristeva metin karşısında okurun rolüne hiç değinmez. Ondan ayrı olarak, Riffaterre metinlerarasını büyük ölçüde okur-metin arasındaki ilişkiye göre tanımlar: “Metinlerarası, okurun kendinden önce ya da sonra gelen bir yapıtta başka yapıtlar arasındaki ilişkileri algılamasıdır” (1980). Bir yapıt ile ondan önce ve/ya ondan sonra gelen yapıtlar arasındaki ilişkiyi okur kavrar. Böylelikle Riffaterre tanımlamalarını bir alımlama kuramı çerçevesine oturtur. Riffaterre’e göre, metinlerarası bir izin algılanmasında okurun belleği ve edinci (becerisi) temel ölçütleri oluşturur. Böylelikle ister açık bir alıntılama ister yalın bir anımsama söz konusu olsun, iki ya da daha fazla metin arasında okurun belirlediği her iz metinlerarasılığı başlatır. Okur herhangi bir yapıtı şu ya da bu yazınsal söylemin ışığında okuma olasılığına sahiptir. Çünkü yeni yapıtlar ondan önce ortaya konulan yapıtlardan güçlü bir biçimde etkilenirler. Metinlerarasılıktan söz edebilmek için okurun iki ya da daha fazla metin arasında yaklaştırmalar yapması yeterlidir.

Alıntı, gönderge, açık; gizli alıntı ve anıştırma, kapalı metinlerarası ilişkiler; yansılama (parodi), alaycı dönüştürüm, öykünme (pastiş) ise bir türev ilişkisine dayanan ve açık metinlerarası biçimler sayılırlar.

İki tip anlamsal dönüşümden söz edilebilir: Birincisi, bir öyküsel ya da içeriksel değişikliği öne çıkaran öyküsel dönüşüm; ikincisi ise olayları ve eylemi kuran yolların değiştirilmesi olan pragmatik (edimsel) dönüşüm.

Metinlerarası eleştiri yöntemi Fransa’da 1960’lı yıllarda yazınsal eleştiri konusunda bir yenileşmeden söz eden kuramcılardan Julia Kristeva’nın çalışmalarına bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Kavramın yaratıcısı Kristeva’dır.

İşlevi her metnin bir ya da birden fazla metni kendi içerisinde erittiği ve dönüştürdüğü süreci belirlemek olan söz konusu kavram, özünü Rus düşünür Mihail Bahtin’in çalışmalarına borçludur.

Kristeva’nın “başka metinlerden alınan sözcelerin bir kesişme yeri” olarak tarif ettiği kavram metinlerarasılıktır.

Metinlerarası yaklaşımda eski, önceki bir yapıttan gelen bir unsurun uğradığı “bağlam değiştirme” sonucunda yeni metinde aldığı -yazarca verilen- anlamı araştırıp bulmak söz konusudur.

Çalışmalarının ilk evrelerinde Rus Biçimcileri, Ferdinand de Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri’ndeki (1998) kuramlarından esinlenerek metni büyük ölçüde kendi içerisinde inceler, onun değişmez kurallarını, yapılarını saptamaya uğraşırlar. Bu amaçla yazınsal metni tarihsel, toplumbilimsel, özyaşamöyküsel vb. verilerden yola çıkarak açıklamayı reddederler.

Söyleşimcilik, bir söyleşideki karşılıklı alışverişler gibi, söylemin ayrışık sesleri buluşturması olgusuna verilen addır. Bir sözcenin başka sözcelerle ilişki içerisinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden var olamayacağı görüşü söyleşimciliğin kökeninde bulunur.

Bir yapıt ile ondan önce ve/ya ondan sonra gelen yapıtlar arasındaki ilişkiyi okur kavrar. Böylelikle Riffaterre tanımlamalarını bir alımlama kuramı çerçevesine oturtur. Riffaterre’e göre, metinlerarası bir izin algılanmasında okurun belleği ve edinci (becerisi) temel ölçütleri oluşturur.

Metin-ötesinin son biçimi yorumsal üst-metin’dir. Bu tür ilişki, bir metni, sözünü ettiği bir başka metne zorunlu olarak alıntı yapmadan, hatta adını anmadan bağlayan bir yorum ilişkisidir. Burada üst-metni ana-metne bağlayan bir eleştiri ilişkisi söz konusudur. Özellikle roman ve özyaşamöyküsel anlatılarda karşımıza çıkar. Yazarlar roman üzerine ileri sürdükleri kuramlara, ya da düşüncelere anlatılarının içerisinde yer verebilirler.

Bir sözcüğün sürekli anlamsal öğelerine ya da düzanlamına kullanım sırasında katılan ve ilk anda algılanamayan, ikincil kavramlara, imgelere, öznel izlenimlere, vb. ilişkin olan duygusal, coşkusal ikincil anlama yananlam denir?

Bir kavramın doğrudan doğruya onu gösteren göstergeyle değil, ilgili, bağlantılı olduğu bir başka göstergeyle dile getirilmesine düzdeğişmece denir.