ELEŞTİRİ KURAMLARI

Söz sanatları (retorik); güzel söz söyleme, hitabet sanatı; belagat anlamına gelmektedir.

Biçembilim; ölçünlü dile göre, bir metni özgün kılan dilsel öğelerin incelenmesi ve yorumlanmasıdır.

Yazınbilim (poetika); yazının işleyiş kurallarını tanımlar, bağlı kalınması gereken kuralları çözümler ve belirler.

İzlekselleşme, betisel yerdeşliklerden yola çıkarak genel anlamı birleştirme işlemidir.

Erken anlatım; bir yapıtın içine aldığı, yapıtın tümüyle benzerlik ilişkisi kuran bölümdür.

Söyleşimlilik; anlatıcı ile yazar, anlatıcı ile oyuncunun seslerinin ve anlam evrenlerinin birbirine karışması sonucu hangisinin konuştuğunun anlaşılamamasıdır. “Çok güzel bir şarkı vardır, bir yıldıza gönül vermiş bir sürüngenden söz eder” (s. 126). Bu sözcede anlatıcı, geniş zaman kullanarak değişmez bir bilgi sunar gibidir. “Gibidir”, çünkü anlatıcının sözünü ettiği aşk bir şarkıda değil, şiir biçiminde yazılmış bir tiyatro yapıtında geçer. Böylece sözcelem öznesi Yücel biraz da kendini saklayarak, bilgi ve birikimini anlatıcı aracılığıyla sunar; okur tam olarak hangisinin konuştuğunu anlayamaz.

Yerdeşlik, bir söylem zinciri içinde kesintisizlik etkisi yaratan anlamı oluşturan içerik öğelerinin yinelenmesidir.

Beti, duyularla algılanan doğal dünyayı görsel ya da dilsel olarak yeniden sunan her türlü göstergedir.

Edimbilim, anlamın ancak bağlam ve kullanımın bilinmesiyle anlaşılabileceğini ortaya koyan, doğal dil öğeleriyle ilgilenen dilbilimin bir dalıdır.

Söylem: Belli bir kişinin (ben) belli bir yerde (burada), belli bir zamanda (şimdi) ürettiği dilsel ürün.

Edimbilim: Anlamın ancak bağlam ve kullanımın bilinmesiyle anlaşılabileceğini ortaya koyan, doğal dil öğeleriyle ilgilenen dilbilimin bir dalı.

Mimesis: Doğa ve insan davranışının sanatta ve yazında taklide dayanan temsilidir. Aristoteles mimesinin “doğanın taklidi” olduğunu öne sürer.

Ferdinand de Saussure’ün izinden giden Paris Göstergebilim Okulu, “üretici süreç” adı verilen bir şema geliştirmiştir.

Yerdeşlik: Bir söylem zinciri içinde kesintisizlik etkisi yaratan anlamı oluşturan içerik öğelerinin yinelenmesidir.

İzlekselleşme, betisel yerdeşliklerden yola çıkarak genel anlamı birleştirme işlemi.

Günümüzde anlatı şeması üç aşamadan oluşur: eyletim, eylem ve yaptırım.

YÜZEY YAPI: ANLATISAL SÖZDİZİM

Söylemsel yapıların hemen altında bulunan bu katman, anlatının soyut öğeleri- nin bulunduğu ve eklemlendiği son derece karmaşık ve zengin bir düzeydir.

Göstergebilim 1980’li yıllara dek, metni yazarından bağımsız bir biçimde, yukarı- da aşamaları gösterilen üretici süreç içinde, nesnel ve yansız olarak incelemek için yöntemler ve araçlar geliştirdi. 2000’li yıllardan sonra, bir nesne olarak metnin yazarıyla ilişkisi, kahramanlar arasındaki duygu ve tutku ilişkileri, yazarın öznel- liği nasıl yarattığı, bunu dilin hangi öğeleriyle gerçekleştirdiği, metinde yaratılan estetik öğeler ve bunların açıklanması gibi pek çok sorun artık göstergebilimin alanına girdi.

Erken Anlatım: Bir yapıtın içine aldığı, yapıtın tümüyle benzerlik ilişkisi kuran bölümdür.

Avrupa göstergebiliminin kurucusu Algirdas Julien Greimas’a göre, yazının temel özellikleri bir “yapıtın özgün ve indirgenemez” öğeler barındırmasıdır.