ELEŞTİRİ KURAMLARI

Sosyolojik eleştiri, edebî esere yönelik olarak sorulan “eser neyi anlat›yor?” sorusunun terk edilip, yerine, “eser nasıl anlatıyor?”sorusunun konulmasıyla başlamıştır.

Sosyolojik eleştiri, edebiyatı kendi başına değil toplum içinde gelişen ve toplumun bir ifadesi olan bir durum/alan şeklinde tanımlar.

Her eleştiri yönteminde olduğu gibi, sosyolojik eleştirinin de belli bir tarihsel gelişim süreci vardır. Berna Moran’ın Edebiyat Kuramları adlı eserinde belirttiği gibi, sosyolojik eleştirinin başlangıcı Giambastista Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim) başlıklı eserine dayandırılır. Staël’in açtığı yolu daha sonra Aber François Villemain, Hippolyte Taine ve Gustave Lanson gibi önemli isimler, tarihsel, psikolojik ve toplumsal çerçevede devam ettirmişlerdir.

Marksist eleştirinin topluma dönük bir eleştiri olduğu konusunda bütün eleştiri tarihçileri fikir birliği içindedirler. Bu açıdan bakıldığında, Marksist eleştiri sosyolojik eleştirinin önemli bir ayağını oluşturur.

Frankfurt Okulu kuramcıları, bazı kavramları Marksist eleştirmenlerle ortaklaşa kullanmışlardır. Kapitalizm, maddileşme, yabancılaşma, değişen değerler ve hükmetme kavramları Frankfurt Okulu kuramcıları ile Marksist eleştirmenlerin ortak kullandıkları kavramlardır.

Taine, geliştirdiği eleştiri anlayışında üç kategorinin edebî esere etkisini belirlemeye çalışmıştır. Bunlar Irk, dönem ve çevredir. Taine’ın bu kategorileri onun edebî esere yaklaşımının sosyolojik ve tarihsel bir yaklaşım olduğunu ortaya koymaktadır

Çünkü Marksist eleştiride edebî eserlerdeki çokanlamlılık ve belirsizlik göz ardı edilmiş; bunun yerine, söylenen ile kastedilenin aynılığına dayanan katı bir açıklık vurgulanmıştır. Buna bağlı olarak, özellikle Friedrich Engels sanat ile ilgili düşüncelerinde tiplere ve tipik karakterlere vurgu yaparken, tam anlamıyla Hegelci açıklık düşüncesinden hareket etmiştir.

Bakhtin’in geliştirdiği edebiyat kuramı, edebî metinlerdeki belirsizlik, çirkinlik ve grotesk unsurlarla ilgili bir kuramdır.

Bakhtin, genel anlamda kabanın (grotesk), gülünçlüğün, popüler kültürdeki karnaval ve karnavallaşmanın üzerinde durmuştur. Böylece Bakhtin, bir bakıma Marksist estetiğin geleneksel uyum, ciddiyet ve tek yanlı birlik anlayışına zıt bir tutum benimsemiştir. Onun kuramları, estetik kaynak bakımından, Theodor Vischer ve Nietzsche gibi XIX. yüzyılın ikinci yarısında yetişen Yeni Hegelci estetikçi ve filozoflarının görüşlerini esas almaktadır.