ELEŞTİRİ KURAMLARI

Vico bu eserinde Homeros’u psikolojik ve sosyal açıdan yorumlamaya çalışmıştır. Vico’nun Yeni Bilim adlı eseri sosyolojik eleştirinin temelini oluşturmaktadır.

Abel François Villemain

Hippolyte Taine

Gustave Lanson

Friedrich Engels

George Lukacs

Lucien Goldmann

sosyalizm

Theodor W. Adorno

Mikhail M. Bakhtin

Vico’nun Yeni Bilim adlı eseri sosyolojik eleştirinin temelini oluşturmaktadır.

Sosyolojik eleştiri tarihi içerisinde, Vico’dan sonra üzerinde durulması gereken diğer bir isim Madame de Staël’dir. 1766-1817 yılları arasında yaşayan Staël, 1800 yılında Edebiyata Dair (De la Littérature...) adlı eserini yayımlamıştır. Madame de Staël’in bu eseri edebiyat-toplum ilişkisini inceleme amacına yöneliktir. Söz konusu eserinde Madame de Staël dinin, âdetlerin, kanunların edebiyat üzerinde, edebiyatın da din, âdetler ve kanunlar üzerinde ne gibi tesirleri olduğunu söyler.

Fransız tarihçi, edebiyat eleştirmeni ve siyasetçisi olan Villemain 1790-1870 yılları arasında yaşamıştır. En önemli eseri 1828’de yayımlanan Cours de littérature française (Fransız Edebiyatı Dersleri) adlı eseridir. Villemain, eleştiri anlayışı bakımından Staël’e yakındır. Eleştiride nesnelliğin önemi üzerinde durmuştur. Ona göre eser, ancak çevre, ülke ve uygarlıkların çözümlenmesiyle anlaşılabilir. Ancak bir eseri aydınlığa kavuşturabilmek için, edebiyatın toplumun törelerini yansıttığını söylemek de yeterli değildir

Çevre edebî metni açıklamada en önemli rolü oynar. Bu bakımdan Taine, edebî metnin üretildiği çevreye özellikle dikkati çekmiştir. Çevreyi veya ortamı iklim, toprak, coğrafi durum ve toplumsal koşullar belirler. Bu unsurlar insanın karakterine ve mizacına yön verir.

Nietzsche’nin kullandığı bazı kavramlar Bakhtin’in kuramlarının de anahtar kavramalarını oluşturmaktadır. Örneğin Nietzsche’nin üzerinde durduğu daimî dönüş miti Bakhtin’in karnaval dünyasındaki ruh göçü (reenkarnasyon) fikri ile benzerlik gösterir. Bakhtin’in ifade ettiği reenkarnasyon anı Nietzsche’nin daimî dönüş ilkesini hatırlatır.

Çokseslilik ve karnavallaşma her romanda var olan bir özellik değildir. Çok seslilik ancak büyük romanlarda görülür. Örneğin Türk edebiyatında “angaje roman” diye adlandırdığımız belirli bir ideolojiyi ve dünya görüşünü savunmak üzere yazılmış olan romanlar teksesli (İng. monophonic) romanlardır. Çok seslilik aynı zamanda tek yanlılığa, tipikliğe, uyumlu bütünlüğe ve ciddiyete meydan okumadır. Çok seslilik esasında Marksist-Leninist sistemin katı tutumuna gizliden gizliye bir meydan okuma ve bu sisteme karşı demokratik bir açılımdır. Bu düşünceler Bakhtin’in Stalin tarafından sürgüne gönderilme nedenini de açıklar niteliktedir.

Edebî metindeki bir öğenin anlamı, bir bütünlük olarak düşündüğümüz eserin yapısının bütünlüğüne bağlıdır. Goldmann, geliştirdiği edebî kuramda, bütünün parçalarla ve parçaların bütünle açıklandığı diyalektik bir ilişkiyi savunmuştur.

Peter V. Zima’nın en önemli eseri Modern Edebiyat Kuramlarının Felsefesi (The Philosopy of Modern Literary Theory) başlıklı çalışmasıdır. Bu kitap İtalyanca, Arapça, Çince, Korece, İspanyolca, Çekçe ve Türkçe dâhil olmak üzere, dünyanın belli başlı dillerine tercüme edilmiştir. Söz konusu kitabında Peter V. Zima, Yeni eleştiri, Rus biçimciliği, Çek yapısalcılığı, hermeneutik, okur tepkisi eleştirisi, fenomenolojik eleştiri, Marksist estetik, göstergebilimsel eleştiri, yapısökücü eleştiri ve postmodern estetik üzerinde durduktan sonra, eleştirel edebiyat teorisi veya teoretik teori adını verdiği yeni bir anlayışı önermektedir. Zima, önerdiği bu anlayışı, edebî gerçeklik -eğer böyle bir gerçeklik varsa-, çokanlamlılık ile tekanlamlılık, anlatım düzeyi ile içerik düzeyi, kapalılık ile açıklık, sözmerkezcilik ile sesmerkezcilik arasında bir yerde aramaktadır.

Rus edebiyat kuramcısı Mikhail M. Bakhtin (1895-1975), Marksist estetiği oldukça farklı bir şekilde yorumlamıştır. Bakhtin’in geliştirdiği edebiyat kuramı, edebî metinlerdeki belirsizlik, çirkinlik ve grotesk unsurlarla ilgili bir kuramdır.

Berna Moran’ın Edebiyat Kuramları adlı eserinde belirttiği gibi, sosyolojik eleştirinin başlangıcı Giambastista Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim) başlıklı eserine dayandırılır.