ELEŞTİRİ KURAMLARI

Ruhçözümleyimci (Psikanalitik) eleştiri, yirminci yüzyılın ilk yarısında kendini güçlü bir biçimde hissettiren, ruhbilim alanının ünlü ruhbilimci ve hekimlerinin, sırasıyla Sigmund Freud, Carl G. Jung ve daha sonra Jacques Lacan’ın öğretilerinin yazınsal yapıtların çözümlenmesi ve yorumlanmasında yararlanılan gerçek bir yönteme dö- nüştürülerek ortaya çıkan bir eleştiridir. Bununla birlikte, onlarca yıldır var olan geleneksel eleştirinin, her fırsatta ruhbilimsel verilerden yararlanırken, bunu kuramsal olarak bir temele oturtmadığı gözlemlenmektedir. Bu konuda ilk örnekleri Sigmund Freud ve onun öğrencisi Otto Rank (1884-1839) verir.

Ruhçözümleyimci (Psikanalitik) eleştiri ile ilgili olarak verilen ifadelerin hepsi doğrudur.

Charles Baudouin, Sanatın Ruhçözümleyimi (Psychanalyse de l’art, 1929) ve Victor Hugo’nun Ruhçözümleyimi (Pyschanalyse de Victor Hugo, 1943) gibi yapıtlarda, bir yandan yazarın yaşam öyküsünü, bir yandan da yapıtını inceleyerek, her ikisinin de ortak öğesi olan “gizli içerik”i bulmaya, aralarında gizlenen temel “karmaşaları” ortaya çıkarmaya çalışır.

Yirminci yüzyılda, Freud’le oluşan, Jung ve Lacan’ın bakış açılarıyla zenginleşen ruhçözümleyim bilimsel yöntemi, etkisini yazın dünyasında yazarın yaşamına ve kişiliğine ilgi gösteren, yaşamöykücü yazarlar tarafından coşkuyla uygulanmıştır. Böylelikle Freud’un etkisiyle, ruhçözümleyime dayanan yeni eleştiri yöntemi, sanat eleştirisinde önemli bir yer almıştır. Freud’un bilinçdışı yöntemine dayanan uygulamalarında, bazıları sanatçının bilinçdışı dünyasını, cinsel karmaşalarını ortaya çıkarmak, bazıları yapıtlarını yorumlamak, bazıları da yapıtlardaki kahramanların davranışlarını açıklamak için kullanmışlardır. Ruhçözümleyimde “yaratma”nın bilinçaltı kaynaklarını açıklamak iddasında olan bir görüşte de, sanatçının yapıtını niçin ve nasıl yarattığı sorularını aydınlatılması temel oluşturur.

Seçeneklerde verilen ifadelerden E seçeneği dışındakiler ruhçözümleyim ve yazınsal eleştiri ilişkisi ile ilgili olarak doğru bilgi içermektedir. E seçeneğindeki bilginin doğrusu,"Her yapıt, tıpkı düş gibi, bir ruhsal nedenliğin sonucudur, bir “açık içeriği” bir de “gizli içeriği” vardır" şeklindedir. Yazarın iç evreninin ve onu hazırlarken çoğu kez hiç bilincinde olmadığı güdülenmelerinin bir “yansıtması”dır. Böylelikle yazınsal ruhçözümleyimci yöntemi, bir yapıtın gizil içeriğinin çözümlenmesi olarak tanımlanır ve eleştirinin ilgi alanına girer.

Freud öğretisini dilbilimle pekiştirmek isteyen Jacques Lacan’a göre sözcük, artık “bir sözel betimleme, tasarım” değil, bir imgedir; artık kendi dışında, değişmez bir anıya gönderen bir gönderge değildir. Sözcük, başka sözcüklere, onlar da başka sözcüklere gönderir ve böylece metin bilincini oluştururlar. O andan itibaren, çözümleyicinin inceleme konusu olan bilinçdışı artık “dil”in dışında değil, içindedir; bilinçdışı, sözcüğün arka yüzü ya da maskesidir, yani “Ötekinin söylemi”dir, ya da “ben söylemde” eksik olandır. Bu durumda, “bilinçdışı bir dil gibi yapılanmıştır ve dilbilim yöntemlerinin ilgi alanına girer”. Böylelikle çözümlemelerde, dilbilim ve ruhçözümleyim birbirlerini açıklarlar.

Freud sanat yapıtlarına eğilmekle bu yöntemin nasıl uygulanabileceğini gösteren ilk örnekleri vermiştir. Freud’e göre çocuğun ilk cinsel istekleri anaya yönelir ve babayı rakip bildiği için onun ölümünü ister. Freud, Hamlet ’in de bu tema ile çözümlenebileceğini işaret eder. Ancak, bu tragedya üzerinde, 1955 yılında ruhçözümleyim yöntemini kullanarak derin bir inceleme yapan Ernest Jones olmuştur.

Birinci yaklaşım yapıttan hareket ederek yazarı açıklamayı amaçlar; bu ruhçö- zümleyimci eleştiri, yazarın yapıtını, klinik tedavi sürecindeki bir hastanın sözleri gibi ele alarak, yazarın bilinçaltı dünyasını ve gizli isteklerini, cinsel eğilimlerini, saplantılarını, ilk çocukluk dönemi yaralanmalarını (travmalar), güdülerini, dürtülerini, ortaya çıkartmayı amaçlayan incelemeleri kapsar. Ruhçözümleyimin bu yolda kullanılması, yapıttan hareketle yazarı açıklayan eleştiri türüdür. Yazarın bilinaçaltının çözümlenmesiyle, yazarın yaşamöyküsü oluşturulur; yapıttan, yapıtın derin anlamından söz edilmez. İkinci yaklaşım ise ruhçözümleyim yöntemini, yazarın özyaşam öyküsüne ulaşmanın ötesinde, yapıtın derin anlamsal yapısını, yapıta ait özellikleri açıklamak için kullanır.

Mauron’un çözümlemeleri aydınlatıcı gözlemler içermekle birlikte, yöntemin uygulama teknikleri açısından birtakım eksikler içerir. Öncelikle, yazın incelemeleri için geliştirilmemiş bir bilgi alanını kullanır, üstelik eleştirmen yararlandığı dalın uzmanı değildir, her an büyük yanılgılara düşebilir; ikincisi, ruhbilimsel ya da ruhçözümsel eleştiri, araştırma nesnesiyle araştırma aracını sürekli olarak birbirine karıştırır: eleştirmen ya yapıtı yazarla açıklar, ya da yazarı yapıtla. Bu sürekli gidiş geliş, içinden çıkılmaz bir karışıklık öğesi olarak, yirminci yüzyılın ikinci yarısında da, yazın eleştirmenlerinin arasında varlığını sürdürmüş, karşıt çıkışlara ya da yeni eğilimlere yol açmıştır.

Varoluşçuluk felsefesinin temsilcisi yazar Jean Paul Sartre’ın, Flaubert’i çözümlediği Ailenin Aptalı adlı denemesi, Freud’un kuramının insan-oluş yanı kadar, bireyi, şimdinin olduğu gibi geleceğinde de var olan ruhsal oluşanlarıyla inceler ve “Varoluşçu Ruhçözümleyim” eleştiri akımının öncüsü olur.

Baudelaire’in Başarısızlığı, René Laforgue’un eseridir. Doğru cevap A'dır.

Freud, 1895 yılında Breuer ile ortaklaşa hazırladıkları Histeri Üzerine İncelemeler adlı, tıp çevresinde tepkiyle karşılanan çalışmayı yayınlamıştır. Bu yapıtta, ruhçözümleyimin temel ilkeleri olan bilinçdışı, değiştirme, dışavurum, bastırma kavramlarına daha o zamandan rastlanır. Doğru cevap C'dir.

Bilinçdışı: Davranış üzerine etki yapan, ama pek farkına varılamayan süreçlere verilen ad. Eğilimler, otomatik alışkanlıklar gibi bilinci etkileyen ya da doğa ötesi
ile ilişkilerin kurulduğu, öznelliğin eksik olduğu alan.Doğru cevap D'dir.

Fransız Jacques Lacan, 1966 yıllarında kendi okulunu kurdu ve derslerinde, ruhçözümleyim klinik tedavisiyle sınırlı kalmayarak, öğretisini Freud’un kuramının şu iki söylemine dayandırdı: “bilinçdışı Öteki’nin söylemi” ve “bilinçdışı bir dil ile kurulur”. Lacan, düşüncesinin ana dayanaklarını üç ilke çerçevesinde kurar: 1- “İstek Öteki’ni istemektir”; insanoğlu ancak Öteki’nde kendisini bulur. 2- Simgesel düzen, insanın var olabildiği kendi öz düzeni, yani söz alanıdır. 3- İstek bilinçdışının kilit taşıdır; isteğin nedeni eksikliktir ve özne ancak bu eksiklik nedeniyle var olmaya olanak tanır. Doğru cevap C'dir.

Freud’un yapıtları, sanatsal eğilimleri içerse de, temelde yazınsal eleştiri alanında değerlendirilemez. Düşlerin Yorumu kitabında Oidipus kompleksi temasının bir örneğini Sophokles’in Kral Oidipus oyununda bulmuştur. Hamlet’in de Oidipus sorunu ile çözümlenebileceğini ortaya koymuştur. Fakat bu tragedyaya ruhçözümleyim yöntemini uygulayarak, Hamlet ve Oidipus (1910) incelemesini yayınlayan Ernest Jones olmuştur. Doğru cevap E'dir.

Mauron, Mallarmé’nin Ruhçözümleyimine Giriş (Introduction à la psychanalyse de Mallarmé, 1950), Racine’in Yapıtında ve Yaşamında Bilinçaltı (L’Inconscient dans l’oeuvre et la vie de J. Racine, 1957), Saplantı Eğretilemelerden Kişisel Söylene (Des métaphores obsédantes au mythe personel, 1963) eserlerini yazmıştır. Victor Hugo’nun Ruhçözümleyimi (1943), Charles Baudouin'a aittir. Doğru cevap D'dir.

Yansıtma: Tedavi sürecinde hastanın doktoruna karşı sevgi ve düşmanlık gibi, karşıt duygular geliştirmesi. Hasta anne ve babasına duyduğu duygularını, yeniden bir çocuk olduğu psikanalitik tedavi sırasında doktoruna
yansıtarak, onu ebeveynleriyle özdeşleştirir. Doğru cevap E'dir.

Freud sanat yapıtlarına eğilmekle bu yöntemin nasıl uygulanabileceğini gösteren ilk örnekleri vermiştir. Rüyaların Yorumu kitabında, sonradan çok işlenen Oidipus karmaşası temasını Sophokles’in Kıral Oidipus oyununda bulgular. Freud’e göre çocuğun ilk cinsel istekleri anaya yönelir ve babayı rakip bildiği için onun ölümünü ister. Doğru cevap A' dır.

Jean-Michel Garet, Yazınsal Tipte Estetik Bir İnceleme: Robinson Cruosé (Une étude esthétique d’un type littéraire, 1973) adlı çalışmasında, ruhçözümleyim yönteminin katkısına bir bölüm ayırır. Doğru cevap B' dir.

Fernandez, Ruhçözümleyimin Yansılamaları (Incidences de la psychanalyse, 1970) başlıklı incelemesinde, ruhsalyaşamöyküsü adını verdiği yazınsal bir eleştiri türü karşısında eleştirmenlerin ve yazarların oluşturduğu karşıtlar birliğini aydınlatmaya ve yöntemini savunmaya çalışır. Doğru cevap C' dir.