ELEŞTİRİ KURAMLARI

Ruhçözümleyimden ve yazınsal eleştiriden ayrı ayrı söz edilebilir. Örneğin ilki için, “insan davranışlarında bilinçdışının incelenmesi”; diğeri için, “yazınsal bir etki yaratmak amacıyla oluşturulmuş bir metni, biçimi ve içeriği ile açıklama çabasıdır” denebilir.

Ruhçözümleyimci (Psikanalitik) eleştiri, yirminci yüzyılın ilk yarısında kendini güçlü bir biçimde hissettiren, ruhbilim alanının ünlü ruhbilimci ve hekimlerinin, sırasıyla Sigmund Freud, Carl G. Jung ve daha sonra Jacques Lacan’ın öğretilerinin yazınsal yapıtların çözümlenmesi ve yorumlanmasında yararlanılan gerçek bir yönteme dö- nüştürülerek ortaya çıkan bir eleştiridir. Bununla birlikte, onlarca yıldır var olan geleneksel eleştirinin, her fırsatta ruhbilimsel verilerden yararlanırken, bunu kuramsal olarak bir temele oturtmadığı gözlemlenmektedir. Bu konuda ilk örnekleri Sigmund Freud ve onun öğrencisi Otto Rank (1884-1839) verir. Yazın dünyasında ise ruhçö- zümleyimci eleştiri’nin başlangıcı, aslında, Avrupa sanatında “Gerçeküstücü” akımın etkisini hissettirdiği döneme (1918-1940) dayanmaktadır. Özellikle, Fransa’da “İkinci Gerçeküstü Bildiri”nin yayınlandığı 1930’lu yıllarında, bu yaklaşım, René Laforgue’un Baudelaire’in Başarısızlığı (L’échec de Baudelaire, 1931), sayrıl çizgeler biçiminde, bir ruhçözümselyaşamöyküsü olan Marie Bonaparte’ın, Edgar Poe (1933) ve Dr. Jean Delay’ın, André Gide’in Gençliği (La jeunesse d’André Gide, 1937) yapıtlarında somut olarak kendini göstermektedir. Bu eleştirinin gerçekleştirmek istediği şey, marksçı eleştirinin en iyi örneklerinde görüldüğü biçimde, yapıtın yapısıyla toplumsal yapılar arasında kurduğu koşutluğu, yapıtla birey arasında kurmak, bir başka deyişle yapıtın oluşumunun yazarın ruhsal oluşumunun bir yansıması olduğu varsayımıdır

Freud, bir anlamda, sanatçıyı da bir ruh hastası olarak kabul eder. Madem ki yazarı, yazmaya iten şey, açığa vuramadığı ve bastırmak zorunda olduğu istekleridir, o halde bunlar kendilerini bir şekide yazarın yapıtında, tıpkı rüyalarda (düşlerde) olduğu gibi, simgesel olarak göstereceklerdir. Bu nedenle bir yazınsal sanat yapıtına, yazarın bilinçdışı bastırılmış isteklerinin, tepilerinin, korkularının vb. simgelerini taşıyan bir belge olarak bakılarak, yazarın yapıtıyla yaşantısının bilinmezliklerini ortaya koymaya çalışan ruhçözümleyici eleştiri yaklaşımı yazın dünyasında heyecan yaratmış, büyük kabul görmüştür. Ancak, sanatçının dehasını, ya da yaratma yeteneğini ruhsal bozukluklarla açıklayamayız. Başka bir deyişle, sanatçıyı sanatçı yapan ruhsal bozukluğu değil, bir çe- şit yeteneğidir. O halde sanatçının yaşantısını, kişiliğinin nevrozunu ruhçözümleyim yoluyla keşfetmenin, yapıtın anlamını açıklamakta, yapıtı değerlendirmekte yeterli olmayacağı bir gerçektir.

Charles Mauron (1899-1966), kendinden öncekilerin yaklaşımlarına uzak durarak, birçoklarına göre, Baudouin’ın yaklaşımını geliştirerek,  1948 yılında ruhçözümsel eleştiri (psikokritik) yöntemini yaratacaktır.

Freud, 1895 yılında Breuer ile ortaklaşa hazırladıkları Histeri Üzerine İncelemeler adlı, tıp çevresinde tepkiyle karşılanan çalışmayı yayınlamıştır.

Refleksif düşünce, bir şey üzerinde düşünürken aynı zamanda kendi üzerinde
de düşünen düşünce demektir. Refleksif düşünceye, kendi nesnesinin oluşumunda bir payı olan, döngüsel ya da bakışık düşünce de diyebiliriz.

Libido: Yaşam içgüdülerinin tüm psişik enerjisi (Jung)

Yansıtma: Tedavi sürecinde hastanın doktoruna karşı sevgi ve düşmanlık gibi, karşıt duygular geliştirmesi. Hasta anne ve babasına duyduğu duygularını, yeniden bir çocuk olduğu psikanalitik tedavi sırasında doktoruna yansıtarak, onu ebeveynleriyle özdeşleştirir.

Yazınsal ruhçözümleyimci yöntemi, bir yapıtın gizil içeriğinin çözümlenmesi olarak tanımlanır ve eleştirinin ilgi alanına girer.

Ruhçözümleyimci yöntemde simgelerin kaynağı bilinçdışındadır. 

Yazar/Yapıt Denklemi birinci yaklaşım yapıttan hareket ederek yazarı açıklamayı amaçlar. 

Yazarın bilinaçaltının çözümlenmesiyle, yazarın yaşam öyküsü oluşturulur; yapıttan, yapıtın derin anlamından söz edilmez.

Ruhçözümleyim yöntemini, yazarın özyaşam öyküsüne ulaşmanın ötesinde, yapıtın derin anlamsal yapısını, yapıta ait özellikleri açıklamak için kullanır.

 Dr. Laforgue ve Marie Bonaparte ise bir yazınsal ürünün yazarın ruhsal derinliklerinin araştırılmasını sağlayan bir gereç olarak nasıl kullanılabileceğini göstermek isterler: amaçları bir yapıt aracılığıyla, “hasta” ların (Freud sanatçı ya da yazara bir ruh hastası gözüyle bakar) bir çözümlemesini yapmaktır. Sanatçının yapıtını, yaratma eylemini estetik bağlamda değerlendirmeyi amaçlamazlar.

Baudouin, bir yandan yazarın yaşam öyküsünü, bir yandan yapıtını inceleyerek, her ikisinin de ortak öğesi olan “gizli içerik”i bulmaya, arkalarında gizlenen temel “karmaşaları” ortaya çıkarmaya çalışır.

Bir eleştirmenden çok, bir ozan olan Bachelard öncelikle geliştirilmemiş bir bilgi alanını kullanır, üstelik eleştirmen yararlandığı dalın uzmanı değildir, her an büyük yanılgılara düşebilir; ikincisi, ruhbilimsel ya da ruhçözümsel eleştiri, araştırma nesnesiyle araştırma aracını sürekli olarak birbirine karıştırır: eleştirmen ya yapıtı yazarla açıklar, ya da yazarı yapıtla. Bu sürekli gidiş geliş, içinden çıkılmaz bir karışıklık öğesi olarak, yirminci yüzyılın ikinci yarısında da, yazın eleştirmenlerinin arasında varlığını sürdürmüş, karşıt çıkışlara ya da yeni eğilimlere yol açmıştır.

Ruhsalyaşamöyküsü: bir yaşamın olayları ile yapıtların ruhsal evrimi arasındaki koşutluğun ya da kısaca insanla yapıt arasındaki etkileşimin incelenmesidir. 

Sigmund Freud’un Psikanalizi “konuşan tedavi” yöntemini keşfederek ve bu yöntemi bilinçdışı adını verdiği, insanın bu - ben - üstben’ini oluşturan kişiliğinin, cinsellik yaralanmalarının ilk çocukluk döneminin simgelerinin düş ya da imgelem evrenin izdüşümüyle açıklanabilir olduğunu ilk kez ortaya koymuştur.

Charles Mauron (1899-1966), kendinden öncekilerin yaklaşımlarına uzak durarak, birçoklarına göre, Baudouin’ın yaklaşımını geliştirerek, 1948 yılında ruhçözümsel eleştiri (psikokritik) yöntemini ortaya koymuştur.

Yansıtma, tedavi sürecinde hastanın doktoruna karşı sevgi ve düşmanlık gibi, karşıt duygular geliştirmesidir. Hasta anne ve babasına duyduğu duygularını, yeniden bir çocuk olduğu psikanalitik tedavi sırasında doktoruna yansıtarak, onu ebeveynleriyle özdeşleştirir.

Bilinçdışı, davranış üzerine etki yapan, ama pek farkına varılamayan süreçlere verilen addır. Eğilimler, otomatik alışkanlıklar gibi bilinci etkileyen ya da doğa ötesi ile ilişkilerin kurulduğu, öznelliğin eksik olduğu alan.

Charles Mauron (1899-1966), kendinden öncekilerin yaklaşımlarına uzak durarak, birçoklarına göre, Baudouin’ın yaklaşımını geliştirerek, 1948 yılında ruhçözümsel eleştiri (psikokritik) yöntemini yaratacaktır. Bu yöntemle, yazarın “bilinçdışı” kişiliğinden kaynaklanan, metnin derin yapısını oluşturan ve o zamana değin gözden kaçmış olan “olgular” ve “bağıntılar”ın bulunup ortaya çıkarılmasını, dolayısıyla yazınsal yapıtların daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Psikanaliz (ruhçözümleyim) “konuşan tedavi” olarak doğmuştur. Terim, Freud’un ilk çalışma arkadaşlarından Josef Breuer’in kadın hastalarından birine aittir. Bu hasta, yaşadığı olayları, sıkıntıları, gördüğü düşleri anlatırken, sırf konuşmakla bile sıkıntılarından, bilinmezliğin tutsaklığından kurtulabildiğini, rahatlayabildiğini fark edince, Breuer ve Freud, henüz sistematikleştirmeden uygulamakta oldukları bu serbest çağrışım yöntemine “konuşan tedavi” adını takmıştır.

Freud, 1901 yılında temel çalışması olan Rüyalar ve yorumları adlı yapıtını yayınlar. Bu çalışmayla, rüya, ilk kez, bilimsel incelemenin konusu olur.