ELEŞTİRİ KURAMLARI

Sanat yapıtı ise, genel anlamı ve tanımıyla, “bir yapı ile bir düşüncenin aynı anda ortaya çıkması, bir biçimle bir deneyimin alaşımıdır”.

Eleştiri genel anlamıyla, bir varlık, oluşum, düşünce, söylem ya da ürünün olumlu ve olumsuz yönlerini, nitelik ve eksikliklerini irdeleyip anladıktan sonra, tam değerini ortaya çıkarma, bir yargıya ulaşma çabası ve yetisidir.

Edebiyat eleştirisi, edebiyat yapıtlarına ve / ya da yazarların, şairlerin yaratıcılıklarına, özgünlüklerine ilişkin belli bir yargıda bulunmak, yorum ve açıklama getirmek veya açımlama yapmak amacıyla gerçekleştirilen özgün ve özenli okuma ve incelemeler sonucu oluşur. Bu eleştiriler edebiyat tarihi içinde kimi zaman, ele alınan metinleri edebiyat dışından, yani tarih, toplumbilim, ruhbilim gibi farklı bilim
dallarından yararlanılarak ve edebiyat dışı ölçütler kullanılarak yapılmıştır. Buna “dış eleştiri” adı verilir.

İzlekçilik, yapısalcılık, yazınbilim, yazınsal göstergebilim ve şiir göstergebilimi gibi yöntemlerle yapılan bu eleştiri türü “iç eleştiri” olarak adlandırılır ve bu tür eleştiri, yöntemli ve öncelikli olarak dilsel bir “çözümleme”ye dayanır.

Kavramın felsefedeki tanımı ise şudur: “Nesnelerin ya da olayların ortak özelliklerini kapsayan ve bir ortak ad altında toplayan genel tasarım”. Örneğin gerçeklik, uzam, zaman, neden-sonuç, özgürlük, aşk, cesaret... kavramı.

İzlek (tema), TDK sözlüğünde kısaca şöyle tanımlanmıştır: “Bir edebî eserde işlenen konunun anlamca ortaya koyduğu ana yönelim”.

Yananlam: Düzanlam karşıtı. Bir sözcüğün belli bir toplulukta yaygın olarak çağrıştırdığı anlam ya da anlamlar.

Öncelikle görsel anlatımın birimi olan imge, sözel, yani dilsel alanda farklı bir anlamda kullanılır. Edebiyatta imge en genel tanımıyla, her türden benzerlik ya da benzeşim ilişkisine dayalı olarak gerçekleştirilen, ancak bunu alışılmış yollarla değil de, iki varlık ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya getirme anlamındaki bir söz sanatıdır. TDK Sözlüğünde imge şu şekilde tanımlanır: “Bir şeyi daha canlı ve daha duygulu bir halde anlatmak için onu başka şeylerin çizgileri ve şekilleri içinde tasarlayış”.

Eğretileme: İstiare (Osm.), métaphore (Fr.). Bir sözcüğün alışılmış anlamı dışında kalan bir anlamda kullanılması.

İmgelem öncelikle soyut bir şeyi gözünün önüne getirme, zihinde canlandırma, tasarım yetisi, gücüdür.

“Çözümleme”  bir bütünün parçalarıyla olan ilişkileri göz önüne alınarak
yapılan, mesafeli, nesnel ve bilimsel dayanakları olan bir değerlendirme işlemidir.

“Konu” yapıtın dışında da var olan kavramları anlatır; oysa izlekçilere göre, izlek
her yapıtın içinde yeniden yaratılan bir anlam ulamıdır.

İzlekler mefhumlardan ve kavramlardan yola çıkar. Bu nedenle, bir metindeki
kavramları ortaya çıkarabilmek için yöntemli bir okumayla metin içinde iz sürmek
gerekir. İzleksel eleştiri bu anlamda, kavramsal eleştiri olarak da kabul edilebilir.
İzlek bir yapıtta yinelenen öğeler, olgular ya da kavramlardır. Yinelenen
izlek, kimi zaman yananlamlarla, simgelerle (sembol), örtük anlamlarla da oluşturulmuş olabilir.

Yerdeşlik: anlam ulamlarının yinelenmesi.

Edebiyatta imge en genel tanımıyla, her türden benzerlik ya
da benzeşim ilişkisine dayalı olarak gerçekleştirilen, ancak bunu alışılmış yollarla
değil de, iki varlık ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya getirme anlamındaki
bir söz sanatıdır.

Bachelard ve Poulet psikoloji (ruhbilim), psikanaliz (ruhçözümleme) ve
fenomonolojiden (görüngübilim) yararlanırken, Richard dilsel yaklaşıma ve yapısalcılığa
daha yakındır

Bachelard dört elementin çok kısıtlayıcı bir alan oluşturduğunu
düşünmüştür. Ayrıca bu elementler birbirleriyle bağlantılıdır ve birbirlerine
karışabilir: su ve ateş, su ve gece, su ve toprak. Eleştirmen bu düşünceyle,
imgelemin durağan değil, hareketli bir alan olduğu kanısına varmıştır.

Poulet en çok “zaman” ve “uzam”la ilgilenmiştir.

Richard “ayrıntı” üzerinde durmayı tercih etmiştir; yapıttaki
ufacık bir ayrıntıyı didiklemek, yapıtın tamamı ve yazarın kendisi hakkında da
bir fikir oluşturur ona göre.

Dolayısıyla, bir metindeki izlekleri ararken en çok gereksinim duyulan bilgi,
genel olarak anlambilim adı verilen bilimin bize sunduğu bilgilerdir. Her şeyden
önce, dünyadaki olgu ve kavramları esenlikli (iyicil) ve esenliksiz (kötücül) olarak
iki büyük ulama ayırabilmemiz gerekir. Örneğin sağlık, başarı, ışık, güven... esenlikli
kavramlardır; buna karşılık, hastalık, başarısızlık, karanlık, tehlike... esenliksiz
kavramlardır.