ELEŞTİRİ KURAMLARI

Aristotales Retorik ve Poetika kitaplarında sözbilim ve edebiyat kuramı üzerine görüşler geliştirir. Bu bilgilerden bazıları hâlâ geçerliliğini korumaktadır. Bu kitaplardaki açıklamalara göre sözbilim, mahkeme gibi kamusal alanda ya da politik sahada ikna etmeyle ilgileniyordu.

Ortaçağda Martinius Capella bilimin çeşitli kollarını ortaya koymaya çalışır ve
bunları kümelere ayırarak iki dereceli bir öğretim düzeni oluşturur. Bu sınıflandırmadan sonra ilköğretimde üç ders okutulur: Dilbilgisi, sözbilim (retorik) ve Sözbilim ve Edebiyat İncelemeleri eytişim (diyalektik). İkinci aşamada ise aritmetik, geometri, astronomi ve müzik okutulur. Bu sıralamada sözbilimin ilk öğrenilmesi gereken bilimler arasında olduğunu görüyoruz.

Sözbilimsel dizge (sistem) bir sınıflandırma işidir. Quintilien’den bu yana sözbilimin temel olarak beş aşamasından söz edilir. Bu beş kısım söylemin temel özelleridir ve oluşum sürecinde göz önünde bulundurulması gereken kısımlardır. Bunlar buluş, düzenleyiş, anlatma biçimi, bellek ve harekettir

Türk toplumunun da sözbilim ile ilgili bilgiler çok eski dönemlere dayanır. Sözbilimi dilin etkili kullanımı olarak tanımladığımızda, Türklere ait en eski yazıtlarda, Göktürk yazıtlarında birçok söz sanatının kullanıldığını biliyoruz. Doğru yanıt C'dir.

Sözbilimin kaynağı çok eskilere dayanır. Özerk bir bilimsel disiplin olarak doğması M. Ö. 465 yılında Sicilya’da, yönetimi ele geçiren Gelon ve Hiéron adındaki iki zorba, halkın elindeki toprakları askerlere dağıtmak üzere almış ve toprak sahiplerinin bir kısmını da adadan sürmüşlerdir. Halk tekrar eski topraklarına ve eski olanaklarına sahip çıkmak isterler. Bu isteğin savunulması büyük bir halk kitlesi önünde yapılır. Halk kendi topraklarına ve özgürlüklerine sahip olabilmek için çok iyi bir savunma yapmak zorundadırlar. Sözbilim bu savunmayla ortaya çıkmıştır. Doğru yanıt B'dir.

Sözbilimsel dizge (sistem) bir sınıflandırma işidir. Quintilien’den bu yana sözbilimin temel olarak beş aşamasından söz edilir. Bu beş kısım söylemin temel özel likleridir ve oluşum sürecinde göz önünde bulundurulması gereken kısımlardır. Bunlar buluş, düzenleyiş, anlatma biçimi, bellek ve harekettir. Doğru yanıt D'dir.

Söylemin izleği (teması) ile ilgili her türlü ikna yolunun araştırıldığı aşamayı belirtir. Konuşmayla ilgili söylem türünü belirleme, bir buluş durumudur.

Buluş: Söylemin izleği (teması) ile ilgili her türlü ikna yolunun araştırıldığı aşamayı belirtir. Konuşmayla ilgili söylem türünü belirleme, bir buluş durumudur. İyi bir konu bulmak, doğru kanıtları ve kanıtlama biçimlerini seçmek de bu aşamada düşünülür. Doğru yanıt A'dır.

Uzatının amacı, alıcıyı eğlendirmek ve sonuçtan önce onu oyalamaktır. Bunları yapabilmek için somut sunum ve alıcının gözü önünde gerçekleştirilen canlı
betimleme gibi söz sanatlarına başvurulur

Hareket: Eylem ya da hareket, alıcı için hazırlanan söylemin sesletilmesi, alıcıya söylenmesi aşamasını belirtir. Bu süreçte vericinin sözel bildiri yanında yaptığı her türlü bürünsel (fr. prosodiqne) ve bedensel özellikler de önemli bir yer tutar. Doğru yanıt C'dir.

Geleneksel sözbilimde kullanılacak söylem türü olarak, Aristoteles üç tür söylemden söz eder: yargılayıcı/savunmacı söylem, tartışma söylemi ve övgü-yergi söylemi. Doğru yanıt B'dir.

Geleneksel sözbilimde kullanılacak söylem türü olarak, Aristoteles üç tür söylemden söz eder: yargılayıcı/savunmacı söylem, tartışma söylemi ve övgü-yergi söylemi. Doğru yanıt E'dir.

Çağdaş dilbilim kuramları sözbilim betilerini dört düzeyde ele alır:

Doğru yanıt D'dir.

Farklı araştırmacılar söylemde/metinde kullanılan betilerle ilgili bazı sınıflandırılmalar yapmışlardır. En bilineni şudur: anlam betileri, sözcük betileri, düşünce betileri ve kuruluşla ilgili betiler. Doğru yanıt E'dir.

Metindeki Farklı Kanıtlama Türleri

Doğru yanıt E'dir.

Yargılayıcı/savunmacı - Geçmiş zaman

Karar almaya yönelik/tartışmacı - Gelecek zaman

Övgü/yergi - Şimdiki zaman

Söylemdeki düşünce, kanı ve duyguların yaygın ve yalın anlatımından uzaklaşan, az ya da çok değerli bir buluş olan az ya da çok çarpıcı biçime, deyişe beti denir

Sözbilimin en önemli kuramından birisi olan özsunum (ethos), etkileyim (pathos) ve uslamlama (logos) üçlü yapısı bir sanat, teknik ve bilim olan sözbilimin yapılanma biçimini ortaya koymaktadır

Yarı mantıksal kanıtlar: Sözbilim temelde yalnızca yarı mantıksal kanıtlara dayanır. Bazıları kanıtları ikiye ayırır: yarı mantıksal kanıtlar ve biçimsel mantık alanına dayalı kanıtlar. İkincisi için matematikteki kanıtlamalar örnek verilebilir. Jean-Jacques Robrieux kanıtları üçe ayırır:
Tanımlar: Bir kavrama anlam vermek için denklik ya da eşdeğerlik ilişkisi
sağlar.
Karşılaştırma: Ortak özellikleri olan birden çok kavram arasında yakınlaştırarak ya da ayırarak bir nesne ya da kavramı açıklar ya da betimleme yapar.
Bağdaşmazlık: Aynı sistem içinde bir arada bulunmayacak iki kesinlemeyi belirtir. Diğerini mantıksal olarak yadsımaz, ama ikisi aynı sistem içinde bir arada bulunmaz.

Tasım, kanıtlamalarda sıklıkla başvurulan bir akıl yürütme biçimidir. Anlatımlarda, kanıtlara dayanarak sonuçlar çıkarma tümdengelimsel akıl yürütme işini belirtir. Herkesin bildiği
“Tüm insanlar ölümlüdür”. (Büyük önerme)
“Sokrates insandır”. (Küçük önerme)
“Sokrates de ölümlüdür.” (Çıkarım)
üçlü yapısı bir tasımdır. İlk iki önerme üçüncü önermenin öncülleridir. Birincisine büyük önerme denir, genel bir kuralı, durumu ya da ilkeyi belirtir (Her
insan ölümlüdür). İkincisine küçük önerme denir, çünkü genel önermeden yola
çıkarak tikel bir durumu belirtir (Sokrat da insandır). Sonuncu önerme ise bir
çıkarım ve sonuçtur (Sokrat da ölümlüdür). Olası öncüller üzerine kurulur ve yalnızca gerçeğe benzer bir sonuca ulaşır. Tasım iki biçimde olabilmektedir: evrensel
- tikel karşıtlığı üzerine ya da olumlu- olumsuz karşıtlığı üzerine.