ELEŞTİRİ KURAMLARI - Deneme Sınavı - 14

Çevre edebî metni açıklamada en önemli rolü oynar. Bu bakımdan Taine, edebî metnin üretildiği çevreye özellikle dikkati çekmiştir. Çevreyi veya ortamı iklim, toprak, coğrafi durum ve toplumsal koşullar belirler. Bu unsurlar insanın karakterine ve mizacına yön verir.

Nietzsche’nin kullandığı bazı kavramlar Bakhtin’in kuramlarının de anahtar kavramalarını oluşturmaktadır. Örneğin Nietzsche’nin üzerinde durduğu daimî dönüş miti Bakhtin’in karnaval dünyasındaki ruh göçü (reenkarnasyon) fikri ile benzerlik gösterir. Bakhtin’in ifade ettiği reenkarnasyon anı Nietzsche’nin daimî dönüş ilkesini hatırlatır.

Çokseslilik ve karnavallaşma her romanda var olan bir özellik değildir. Çok seslilik ancak büyük romanlarda görülür. Örneğin Türk edebiyatında “angaje roman” diye adlandırdığımız belirli bir ideolojiyi ve dünya görüşünü savunmak üzere yazılmış olan romanlar teksesli (İng. monophonic) romanlardır. Çok seslilik aynı zamanda tek yanlılığa, tipikliğe, uyumlu bütünlüğe ve ciddiyete meydan okumadır. Çok seslilik esasında Marksist-Leninist sistemin katı tutumuna gizliden gizliye bir meydan okuma ve bu sisteme karşı demokratik bir açılımdır. Bu düşünceler Bakhtin’in Stalin tarafından sürgüne gönderilme nedenini de açıklar niteliktedir.

Frankfurt Okulunun en önemli isimleri Theodor W. Adorno ve Walter Benjamin’dir. Frankfurt Okulu kuramcıları, geliştirdikleri sanat ve edebiyat kuramlarında, Marksist eleştirmenler kadar olmasa da, edebiyatta toplumsallığı göz önünde bulundurmuşlardır. Bu bakımdan Frankfurt Okulu, çoğu edebiyat kuramı ile ilgili kitaplarda Marksist edebiyat eleştirmenleriyle birlikte ele alınmışlardır. Bu okulun temsilcilerinin Marksistlerle beraber değerlendirilmesinin ve sosyolojik eleştiri çalışmaları bağlamında ele alınmasının bazı haklı nedenleri vardır. Frankfurt Okulu kuramcıları, bazı kavramları Marksist eleştirmenlerle ortaklaşa kullanmışlardır. Kapitalizm, maddileşme, yabancılaşma, değişen değerler ve hükmetme kavramları Frankfurt Okulu kuramcıları ile Marksist eleştirmenlerin ortak kullandıkları kavramlardır

Edebî metindeki bir öğenin anlamı, bir bütünlük olarak düşündüğümüz eserin yapısının bütünlüğüne bağlıdır. Goldmann, geliştirdiği edebî kuramda, bütünün parçalarla ve parçaların bütünle açıklandığı diyalektik bir ilişkiyi savunmuştur.

Peter V. Zima’nın en önemli eseri Modern Edebiyat Kuramlarının Felsefesi (The Philosopy of Modern Literary Theory) başlıklı çalışmasıdır. Bu kitap İtalyanca, Arapça, Çince, Korece, İspanyolca, Çekçe ve Türkçe dâhil olmak üzere, dünyanın belli başlı dillerine tercüme edilmiştir. Söz konusu kitabında Peter V. Zima, Yeni eleştiri, Rus biçimciliği, Çek yapısalcılığı, hermeneutik, okur tepkisi eleştirisi, fenomenolojik eleştiri, Marksist estetik, göstergebilimsel eleştiri, yapısökücü eleştiri ve postmodern estetik üzerinde durduktan sonra, eleştirel edebiyat teorisi veya teoretik teori adını verdiği yeni bir anlayışı önermektedir. Zima, önerdiği bu anlayışı, edebî gerçeklik -eğer böyle bir gerçeklik varsa-, çokanlamlılık ile tekanlamlılık, anlatım düzeyi ile içerik düzeyi, kapalılık ile açıklık, sözmerkezcilik ile sesmerkezcilik arasında bir yerde aramaktadır.

Rus edebiyat kuramcısı Mikhail M. Bakhtin (1895-1975), Marksist estetiği oldukça farklı bir şekilde yorumlamıştır. Bakhtin’in geliştirdiği edebiyat kuramı, edebî metinlerdeki belirsizlik, çirkinlik ve grotesk unsurlarla ilgili bir kuramdır.

Berna Moran’ın Edebiyat Kuramları adlı eserinde belirttiği gibi, sosyolojik eleştirinin başlangıcı Giambastista Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim) başlıklı eserine dayandırılır.

Madame de Staël dinin, âdetlerin, kanunların edebiyat üzerinde, edebiyatın da din, âdetler ve kanunlar üzerinde ne gibi tesirleri olduğunu (Alver 2003: 241) söyler. Böylece Staël edebiyat eleştiriciliğinde sosyolojik yöntemi başlatmıştır.

Fransız düşünürü, eleştirmeni ve tarihçisi olan Hippolyte Taine 1828-1893 yılları arasında yaşamıştır. Taine, sosyolojik eleştiri anlayışını sistemli bir yapıya kavuşturan isim olarak bilinir.

Lukacs’ın en önemli eserlerinden birisi 1920’de yayımlanan Roman Kuramı başlıklı eseridir.

Edebî metindeki bir öğenin anlamı, bir bütünlük olarak düşündüğümüz eserin yapısının bütünlüğüne bağlıdır. Goldmann, geliştirdiği edebî kuramda, bütünün parçalarla ve parçaların bütünle açıklandığı diyalektik bir ilişkiyi savunmuştur.

Frankfurt Okulu kuramcıları, geliştirdikleri sanat ve edebiyat kuramlarında, Marksist eleştirmenler kadar olmasa da, edebiyatta toplumsallığı göz önünde bulundurmuşlardır.

Rus edebiyat kuramcısı Mikhail M. Bakhtin (1895-1975), Marksist estetiği oldukça farklı bir şekilde yorumlamıştır. Bakhtin’in geliştirdiği edebiyat kuramı, edebî metinlerdeki belirsizlik, çirkinlik ve grotesk unsurlarla ilgili bir kuramdır.

Geliştirdiği kuramlarda zıtlıkların diyalektik birliğinden yola çıkan Bakhtin, aynı zamanda akıldışılığı keşfeden ilk kuramcıdır.

Peter V. Zima’nın en önemli eseri Modern Edebiyat Kuramlarının Felsefesi (The Philosopy of Modern Literary Theory) başlıklı çalışmasıdır.

Lanson, edebiyatı hem sosyolojiye hem de felsefeye yaklaştırmış, böylece edebî metne bakışta kısmen Hegelci bir yaklaşımı benimsemiştir.

Edebî eser yaratıldıktan sonra, yazar, toplum ve diğer unsurlarla bağını koparır.

Giambastista Vico-La Scienza Nuove

Hippolyte Taine