ELEŞTİRİ KURAMLARI - Deneme Sınavı - 8

İzlek (tema), TDK sözlüğünde kısaca şöyle tanımlanmıştır: “Bir edebî eserde işlenen konunun anlamca ortaya koyduğu ana yönelim”.

Yananlam: Düzanlam karşıtı. Bir sözcüğün belli bir toplulukta yaygın olarak çağrıştırdığı anlam ya da anlamlar.

Öncelikle görsel anlatımın birimi olan imge, sözel, yani dilsel alanda farklı bir anlamda kullanılır. Edebiyatta imge en genel tanımıyla, her türden benzerlik ya da benzeşim ilişkisine dayalı olarak gerçekleştirilen, ancak bunu alışılmış yollarla değil de, iki varlık ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya getirme anlamındaki bir söz sanatıdır. TDK Sözlüğünde imge şu şekilde tanımlanır: “Bir şeyi daha canlı ve daha duygulu bir halde anlatmak için onu başka şeylerin çizgileri ve şekilleri içinde tasarlayış”.

Eğretileme: İstiare (Osm.), métaphore (Fr.). Bir sözcüğün alışılmış anlamı dışında kalan bir anlamda kullanılması.

İmgelem öncelikle soyut bir şeyi gözünün önüne getirme, zihinde canlandırma, tasarım yetisi, gücüdür.

“Konu” yapıtın dışında da var olan kavramları anlatır; oysa izlekçilere göre, izlek
her yapıtın içinde yeniden yaratılan bir anlam ulamıdır.

İzlekler mefhumlardan ve kavramlardan yola çıkar. Bu nedenle, bir metindeki
kavramları ortaya çıkarabilmek için yöntemli bir okumayla metin içinde iz sürmek
gerekir. İzleksel eleştiri bu anlamda, kavramsal eleştiri olarak da kabul edilebilir.
İzlek bir yapıtta yinelenen öğeler, olgular ya da kavramlardır. Yinelenen
izlek, kimi zaman yananlamlarla, simgelerle (sembol), örtük anlamlarla da oluşturulmuş olabilir.

Yerdeşlik: anlam ulamlarının yinelenmesi.

Edebiyatta imge en genel tanımıyla, her türden benzerlik ya
da benzeşim ilişkisine dayalı olarak gerçekleştirilen, ancak bunu alışılmış yollarla
değil de, iki varlık ya da nesneyi özgün bir biçimde bir araya getirme anlamındaki
bir söz sanatıdır.

Bachelard ve Poulet psikoloji (ruhbilim), psikanaliz (ruhçözümleme) ve
fenomonolojiden (görüngübilim) yararlanırken, Richard dilsel yaklaşıma ve yapısalcılığa
daha yakındır

Bachelard dört elementin çok kısıtlayıcı bir alan oluşturduğunu
düşünmüştür. Ayrıca bu elementler birbirleriyle bağlantılıdır ve birbirlerine
karışabilir: su ve ateş, su ve gece, su ve toprak. Eleştirmen bu düşünceyle,
imgelemin durağan değil, hareketli bir alan olduğu kanısına varmıştır.

Poulet en çok “zaman” ve “uzam”la ilgilenmiştir.

Richard “ayrıntı” üzerinde durmayı tercih etmiştir; yapıttaki
ufacık bir ayrıntıyı didiklemek, yapıtın tamamı ve yazarın kendisi hakkında da
bir fikir oluşturur ona göre.

Dolayısıyla, bir metindeki izlekleri ararken en çok gereksinim duyulan bilgi,
genel olarak anlambilim adı verilen bilimin bize sunduğu bilgilerdir. Her şeyden
önce, dünyadaki olgu ve kavramları esenlikli (iyicil) ve esenliksiz (kötücül) olarak
iki büyük ulama ayırabilmemiz gerekir. Örneğin sağlık, başarı, ışık, güven... esenlikli
kavramlardır; buna karşılık, hastalık, başarısızlık, karanlık, tehlike... esenliksiz
kavramlardır.

İzlek (tema), TDK sözlüğünde kısaca şöyle tanımlanmıştır: “Bir edebî eserde işlenen konunun anlamca ortaya koyduğu ana yönelim”.

Bir yapıttaki izlek(ler) çoğu zaman yapıtın “konu”su ile karıştırılır; birinin yerine diğerinin kullanıldığı olur. “Konu” yapıtın dışında da var olan kavramları anlatır; oysa izlekçilere göre, izlek her yapıtın içinde yeniden yaratılan bir anlam ulamıdır. İzlek, bir (yaratıcı) öznenin dünya ile olan öznel ilişkisini anlatır.

IV numaralı ifadede yer alan bilginin bir kısmı yanlış olduğundan bu ifadenin yer almadığı seçenek olan B seçeneği sorunun doğru yanıtıdır. Doğrusu, "izlekler her zaman sözcüklerle somutlaşmaz, kimi zaman örtük olarak (yerdeşlik), hatta bilinçaltı veya bilinçdışı ile ilişkili olarak da metinde yer alabilirler" şeklindedir.

İzlek bir yapıtta yinelenen öğeler, olgular ya da kavramlardır. Yinelenen izlek, kimi zaman yananlamlarla, simgelerle (sembol), örtük anlamlarla da oluşturulmuş olabilir. Dolayısıyla izlekler her zaman metnin yüzeyinde bulunmaz, çoğu zaman derin yapıda, örtük olarak yer alırlar; dikkatli bir metin çözümlemesi de bu nedenle gerekli, hatta zorunludur. Bir yapıtta çoğunlukla birden çok izlek yer alır, yani her yapıt için bir izlekler bütününden söz etmek gerekir. Bu izlekler de kendi aralarında bir bağıntı içindedir. Çeşitli izlekler: yalnızlık, dostluk, sahiplenme, yaşam mücadelesi, sevinç, piş- manlık, geçmiş, özgürlük, özlem, hasret...

İzlekçi eleştiride çoğu zaman yazarın adı yerine, “yaratıcı ben”, “yaratıcı özne”, “yaratıcı kişi”, “yaratıcı bilinç” terimleri kullanılır. Bunlar arasında "yaratıcı töz" yer almaz.Töz, temelde olan, kurucu öz anlamındadır.

“İzlekçi eleştiri metinlere bütüncül, düzenli ve mantıksal bir bakış sunar; bunu algılama, düşünme ve yazınsallık boyutlarında gerçekleştirir. (...) İzlekçi eleştiri anlama, dengeleme, sınıflama ve düzene koymaya yönelik bir çalışmadır”. Algılama, bu eleştiri türünde önemli bir konu ve önkoşuldur.