ELEŞTİRİ KURAMLARI - Deneme Sınavı - 16

Platon, sanat ve şiir hakkında, iyi ve güzelin ne olduğu konusunda oldukça önemli estetik kuramlar geliştirmiş ilk çağ filozoflarından biridir. Doğru cevap C'dir.

Aristoteles, “Poétique” ve “Rhétorique” (Şiir sanatı ve İfade Sanatı) adlı kitaplarında edebiyatı ilk defa sistemli ve bilimsel bir şekilde incelemiştir. Doğru cevap C'dir.

Aristoteles, bu eserinde edebî türleri (forme) tanımladı, sınıflandırdı ve çağının sanat eserlerinin eleştirisini yaptı. Taklit (Mimesis) ve Arınma (Catharsis) gibi edebî araştırmalarda hâlâ kullanılmakta olan temel kavramları ortaya koymuştur. Doğru cevap D'dir.

Aristoteles bize tarih türü ile hikaye ve tragedya arasındaki temel farkı, temel karşıtlığı gösterir. Tarih, daha çok özeli, edebî eser daha çok geneli anlatır. Bu, edebî eserlerde özelin ele alınamayacağı manasına gelmez, birçok tragedyada özel, tarihî kişiler kahraman olarak yer almaktadır. Bilim ve felsefe de genelin peşindedir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Romalılar döneminde eleştiri, Elius Stilo’nun (MÖ. 154-74), Varron’un (Marcus Terentius Varro) (MÖ. 116-27) ve Jules César’ın (MÖ. 100-44) dilbilgisi çalışmalarıyla devam etti. Cicéron (Marcus Tullius Cicero) (MÖ. 106-43), Quintilien (Marcus Fabius Quintilianus) ve Publius Cornelius Tacitus (MS. 56-117) gibi sanatçılar edebiyatın bütünü üzerinde değil, daha çok söylev sanatı üzerinde çalıştılar. Quintus Horatius Flaccus (Horace M.Ö. 65- MS. 27), eski Yunan sanatına yöneldi. Doğru cevap E'dir.

Zihin, duyarlılık, hayal ve zevk sanatçının sorgulanacak dört temel niteliğidir. Doğru cevap A'dır.

Açıklık (clarté), ifade edilmiş bir düşüncenin hemen ve zahmetsizce anlaşılır nitelikte olmasıdır. Bu, iyi bir edebî ifadenin en temel kuralıdır. Doğru cevap D'dir.

Ahenk (harmonie), nesirde olsun şiirde olsun, kulağa hoş gelen seslerin bir arada kullanılması anlamına gelir. Üslupta iki çeşit ahenk vardır: 1) Mekanik ahenk (harmonie mécanique), 2) Taklide dayalı ahenk (harmonie imitative). Doğru cevap B'dir.

Nesir (düzyazı) türünde yazılmış eserlerde yazarın amacı hikâye etmek, bilgi vermek ve ikna etmektir. Bu türe ait eserler üç sınıfa ayrılır: anlatı türü (narratif), Öğretici tür (didactique), hitabet ya da söylev türü (oratoire).  Anlatı türü (narratif), gerçek veya hayalî olayları anlatan bütün eserler bu sınıfa girmektedir. Doğru cevap A'dır.

Tanrıbilimsel dönemde sanat, hayal gücüne dayanır. Kendi içinde ayrıca üç safhaya ayrılır: a) Putçuluk dönemi: Bu aşamada insan, doğaya ruhî nitelikler verir. Onu insanmış gibi algılar (teşhis ve intak). b) Çoktanrıcılık dönemi: Olguların kaynağı olarak tabiî olan şeyler görüleceğine, onun yerine yüksek bir âlem hayal edilir. c) Tektanrıcılık dönemi: Tek Tanrıcılık, metafizik döneme bir geçiş sürecedir. Doğru cevap C'dir.

İlkçağda, büyük eleştirmenler yetişti. Bunların en meşhurları, Sokrat, Platon ve Aristoteles’tir. Platon, sanat ve şiir hakkında, iyi ve güzelin ne olduğu konusunda oldukça önemli estetik kuramlar geliştirdi. Aristoteles, “Poétique” ve “Rhétorique” (Şiir sanatı ve İfade Sanatı) adlı kitaplarında edebiyatı ilk defa sistemli ve bilimsel bir şekilde inceledi. Şiir sanatı ve ifade sanatının nitelikleri hakkında üzerinde hâlâ düşünülüp tartışılan felsefî ve derin fikirler geliştirdi. Aristoteles’ten sonra Théophraste birçok eleştiri kitabı yazdı.

Arınma (Catharsis)

Eleştiri çalışmaları daha sonra İskenderiye Okulu tarafından geliştirildi. Burada yapılan çalışmalar, Platon’un ve Aristoteles’in felsefî görüşlerine dayanmakla birlikte esas olarak dil bilgisi ağırlıklıydı, yani dil ve kültür öğeleri üzerinde derin, sistemli görüşler geliştirdiler. Başlıca temsilcileri Aristarque de Samothrace’tı. Aristarque, bütün ilkçağın en meşhur eleştirmen ve gramercilerinden birisiydi. Ciceron ve Horace, onu eleştirmenlerin eleştirmeni olarak görüyorlardı. İskenderiyeli araştırmacılar eski Yunan yazarlarının ortaya koyduğu ilkeleri, kuralları araştırdılar. Denys d’Halicarnasse, üslup ve dilbilgisi çalışmalarını derinleştirdi, hitabet sanatının kurallarını araştırdı. Plutarque, eserlerinde ahlakçı bir eleştirinin örneklerini verdi, görüşlerini herkesin anlayabileceği bir dille ortaya koydu. MÖ. I. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Yüce Üzerine (Traité de Sublime), çok önemli bir eleştiri kitabıdır. Yazarı bilinmemektedir. (Bu kitabın önceleri Longin “Cassius Dionysius Longinus -M.S. 213-273- “ tarafından yazıldığı kabul ediliyordu. Örneğin Boileau, bu görüştedir. Fakat sonraları bunun doğru olmadığı görüşü benimsemiştir.) Bu eserde eski Yunanistan’da ortaya çıkan eleştiriler ele alınmış, üslup üzerine önemli fikirler ileri sürülmüştür. Kitapta “Yüce üslup” nedir sorusunun cevabı aranmıştır. Bu kitap, Aristoteles’in Poetika adlı eseriyle birlikte ilkçağın en önemli eleştiri kitabı sayılmaktadır. Eser Rönesans döneminde basılmış ve büyük ilgi görmüştür. Eserin ilk baskısı Francesco Robortello (1516- 1567) tarafından yapılmıştır. Barok döneminde sanatta “yüce” kavramı üzerinde tartışmalar başlamıştı, daha sonra Boileau, 1674’te bu eseri tercüme ederek yayınladı. “Yüce Üzerine” adlı eserin etkileri günümüze kadar ulaşmıştır (Thomas Weiskel, Harold Bloom, Laura Quiiney üzerinde etkileri vardır.).

Doğru bir eleştiri, ancak doğru bir metne dayanılarak yapılabileceği için, daha Ortaçağda metin eleştirisi (critique textuel) bilimi doğmuş ve bu bilim dalı sonraki yüzyıllarda gelişimini sürdürmüştür. Metin eleştirisi, tarih, edebiyat ve eleştiri bilimlerinin ortak çalışma alanıdır.Yazıt bilimi (epigraphie) ve eski el yazılarını okuma bilimi (paléographie) metin eleştirisine yardımcı olan bilim dallarıdır.

Tefsir: 1)Yorum, 2) Kur’ân-ı Kerîm’in anlam bakımından açıklanması.

Filoloji (Betikbilim / philologie): Yazılı eserleri inceleyerek geçmiş uygarlıkları tanımayı amaçlayan, eski metinlerin gün ışığına çıkarılması, tarihlendirilmesi, çözülmesi, karşılaştırılması, eleştirel açıdan değerlendirilmesi gibi sorunlarıyla ilgilenen bilim dalı.

Üslubun Genel Nitelikleri Üslup, düşünceyi özel bir biçimde ifade etme sanatıdır. Buffon’a göre üslup, bizzat insanı yansıtır: “İyi yazmak, aslında iyi düşünmek, iyi hissetmek ve iyi ifade etmektir”. Üslubun genel nitelikleri de şunlardır:

Şiir Sanatı (Poétique) Şiire has kurallar bütününe şiir sanatı (poetika) denir. Bu kurallar, en iyi şiir örneklerinin gözlemlenmesiyle elde edilmiştir. Şiir sanatı ile ilgili başlıca türler şunlardır: a) Büyük türler, lirik tür, epik tür ve dramatik tür olarak üçe ayrılır. b) Orta türler, Eğitici tür yahut felsefi tür, pastoral tür ve ağıtlardır. Öğretici eserler, fabllar, masallar, satirler bu tür içinde yer alır. c) Küçük türler, koşma, balad ve sone tarzında şiirlerdir. Bu ayırım edebiyat tarihlerinde göz önünde bulundurulan en önemli sınıflandırmalardan biridir. Edebî türler genel olarak bu çerçeve içinde ele alınmıştır. XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başlarında Fransa’da edebiyat ve eleştiri, işte bu çerçevede ele alınıyordu. İkinci Dünya savaşından sonra bu çerçeve çok genişleyecektir.

Eleştiri kuramları ile estetik kuramları arasında sıkı bir ilişki vardır. Eleştiri tarihi boyunca edebî eserler, genel bir bakışla değerlendirildiğinde beş değişik estetik anlayışına göre yorumlanmıştır. Bunlar, nesnel estetik, pozitif estetik, negatif estetik, öznel estetik ve doğrulama estetiğidir.

Macherey eleştirinin genel bir değerlendirmesini yapmıştır. Macherey’e göre bütün edebî eleştiriler, üç tip kuruntuya, vehme (illusion) veya saplantıya dayanır. Bunlar, görgücü anlayış, kuralcı anlayış ve yorumlayıcı anlayıştır : 1) Görgücü anlayış (l’illusion empirique): Tümevarıma dayanan bir anlayıştır. Edebiyatı metin olarak algılar ve eseri yazarla açıklar. Doğal eleştiri taraftarlarına göre edebiyatı yaratan, yazar ve eserdir. Aslında ise yazarı ve eseri yaratan edebiyat geleneğidir (sanat, dil, eleştiri...). 2) Kuralcı anlayış (l’illusion normative, virtuelle): Tümdengelime dayanan bir anlayıştır. Bu anlayışta eser estetik, ahlakî, ideolojik bir modele göre değerlendirilir. Eleştiri, bir ölçüte, bir “kod”a, bir “kip”e dayanılarak yapılır. Bu ise eserin ideolojik bir okuma ve değerlendirme ile sınırlandırılması demektir, bu durumda edebiyat bir ideolojiye indirgenir. Böylece bir yargıç eleştirisi (gazeteci, dergici...) doğar ve yargıç, yazarın efendisi olur. Bazen onu cezalandırır, bazen ona ödüller, Nobeller verir. 3) Yorumlayıcı anlayış, Kültürel anlayış (l’illusion interprétative, culturelle): Bu eleştiri, ikili estetik yahut metafizik ayırımına dayanır: İçerik / biçim, yahut iç/dış gibi. Böylece eser, eser yardımıyla, eser aracılığıyla yorumlanmış olur. Eser yorumlanırken onun bir anlam taşıdığı, ayrıca gizli, örtülü anlamları bulunabileceği varsayımından hareket edilir. Okuyucunun yahut eleştirmenin görevi, bu anlamları keşfetmek, açıklamak ve göstermektir. Bu durumda yorumcu âdeta bilimsel bir “tâbirci” olur. Tefsirler, göstergebilimsel ve psikolojik yorumlar bu tipe girer. (Lemelin)

Negatif Estetik: Adorno ve Horkheimer Frankfurt Okulundan etkilenerek bu estetiği kurmuşlardır. Bu estetik Kant’ın aklın eleştirisi kuramına dayanır, bununla birlikte Kant’a ait “yücenin aşkın estetiği” görüşünü benimsemez. Adorno’ya göre sanatın gerçeklik değeri vardır, ancak bu değerini hür oluşundan, gerçeği, toplumu, yabancılaşmayı ve aşırı akımları inkarından alır.

Benzeşim (analogie): Bir çeşit tümevarım yoludur, fakat tam olmayan veya eksik bir tümevarımdır. Genel dış görünüşleriyle birbirine tamamen benzemeyen iki şey arasındaki kısmî uyum ve benzerliktir. Yani iki nesne arasında mevcut olan fakat tam olmayan bir benzerliktir. Analoji yoluyla akıl yürütme (raisonnement), aralarında mevcut bir dış görünüş veya bir zahirî görünüş benzerliğinden hareket ederek bilinenden bilinmeyene gidip hükümde bulunmaktır. Örnek: Voltaire, şöyle düşünür: “Nasıl saat bir saatçının varlığını gerektirirse dünya da onu yaratan bir yaratıcının varlığını gerektirir.” Burada saat ile dünya arasında bir benzerlik kurulmuş, bilinenden bilinmeyene ulaşılmıştır.