ELEŞTİRİ KURAMLARI - Deneme Sınavı - 15

Aristoteles, “Poétique” ve “Rhétorique” (Şiir sanatı ve İfade Sanatı) adlı kitaplarında edebiyatı ilk defa sistemli ve bilimsel bir şekilde inceledi. Şiir sanatı ve ifade sanatının nitelikleri hakkında üzerinde hâlâ düşünülüp tartışılan felsefî ve derin fikirler geliştirdi. Aristoteles’ten sonra Théophraste birçok eleştiri kitabı yazdı.

Platon’a göre “İdea”lar bizi gerçeklere götürür, sanatçılar, şairler heyecan veren güzel eserler yaratsalar da insanları gerçeklerden uzaklaştırırlar. Sanat ve edebiyat eserleri aslında gerçekliği yansıtmaz. Şair ve yazarlar, akla dayanmazlar, bilgiden yola çıkmazlar, vecd içinde, ilahi bir ilhamla yazarlar. Okuyucunun yahut dinleyicinin aklına değil, duygularına seslenirler. Dolayısıyla onları asıl olan biçimlerden uzaklaştırırlar. Şairlerin uzmanı olduğu bir konu da yoktur ve eserlerinde çok zaman gençlere kötü örnek olacak konuları ele alırlar. (Moran, 1972, s. 19)

Sanat ve edebiyat üzerine yazılmış ilk önemli ve sistemli eser Aristoteles’in Poetika’sıdır. Aristoteles Lycée’de verdiği derslerin notlarından oluşan bu kitabında edebiyat ve eleştiri biliminin temellerini atmıştır. Aristoteles’in sanat ve edebiyat üzerine ortaya koyduğu tanımlar, tasnifler, prensipler, kurallar yüzyıllarca aynen benimsendi ve temel bilgiler olarak kabul edildi. Edebiyat ve eleştiri üzerine öne sürdüğü fikirler, büyük ölçüde günümüz bilim dünyasında dahi araştırmaların hareket noktasını oluşturmakta, tanımladığı kavramlar üzerinde hâlâ tartışılmaktadır. O, bu kitabıyla kendisinden sonraki iki bin yıldan uzun süren edebiyat ve eleştiri araştırmalarının programını hazırlamış gibidir.

Aristoteles’e göre yazarın ister özeli anlatsın ister geneli anlatsın, olguların tasvirinde zorunlu olarak uyacağı üç yöntem vardır:
Sanatçı nesneleri:
1) Ya nasıl idiyseler veya nasılsalar,
2) Ya insanların inançlarına veya mitoslara (mythos) göre,
3) Ya da nasıl olmaları gerekiyorsa
öyle anlatabilir.
Aristo bu ayırımıyla -sırasıyla- realist, hayalci ve idealist edebiyat akımlarının ilkelerini de ortaya koymuş olur. Birinci ilke realist, ikinci ilke hayalci, üçüncü
ilke idealist akımların genel niteliğini ifade eder.
Özetlenecek olursa sanatta taklit üç farklı şekilde karşımıza çıkar:
1) Sanat görünüş dünyasını yansıtır.
2) Sanat geneli yansıtır.
3) Sanat ideali yansıtır

Klasisizm, XVII. yüzyılda Fransa’da ortaya çıkan bir edebî akımın adıdır. Bu terim, zamanla XVI. ve XVIII. yüzyılların büyük yazarlarını ifade etmek için de kullanılmıştır. Klasisizm, mutlak monarşi rejiminin ideolojik ve estetik görüşünü yansıtıyordu. Bu akımın fikrî temellerini filozof Descartes, Metot Üzerine Konuşma (1637) adlı eseriyle atmıştır.

Üslup hayalleri: Soyut olan fikirler somut, maddi ve hissedilebilir biçimlerle ifade
edildiğinde, ortaya üsluba ait bir hayal çıkar. “Gençlik, hayatın baharıdır”
dendiği zaman bir üslup hayali kurmuş olur.

Kısaca özetleyecek olursak zihin, duyarlılık, hayal ve zevk sanatçının sorgulanacak dört temel niteliğidir.

Açık bir şekilde ifade etmenin başlıca şartları şunlardır: a) Açık bir şekilde anlatmanın ilk şartı, anlatılacak şeyin önce anlatan tarafından iyice anlaşılmış olmasıdır. Anlatıcı ne diyeceğini iyi bilmezse, bu kararsızlığı ifadesine de yansır, açık bir şekilde anlatamaz. b) Fikirleri, doğal ve mantıksal düzenleri içinde sunmak gerekir. Fikirler sebep sonuç ilişkisi içinde anlatılmalıdır. c) Cümleler, kısa ve düzenli olduğu ölçüde açık olur. d) Doğru kelimelerin seçilmesi, anlaşılmayı kolaylaştırır. Bu dört niteliğe sahip olan söz, açık sözdür.

Şiire has kurallar bütününe şiir sanatı (poetika) denir. Bu kurallar, en iyi şiir örneklerinin gözlemlenmesiyle elde edilmiştir. Şiir sanatı ile ilgili başlıca türler şunlardır: a) Büyük türler, lirik tür, epik tür ve dramatik tür olarak üçe ayrılır. b) Orta türler, Eğitici tür yahut felsefi tür, pastoral tür ve ağıtlardır. Öğretici eserler, fabllar, masallar, satirler bu tür içinde yer alır. c) Küçük türler, koşma, balad
ve sone tarzında şiirlerdir. Bu ayırım edebiyat tarihlerinde göz önünde bulundurulan en önemli sınıflandırmalardan biridir. Edebî türler genel olarak bu çerçeve içinde ele alınmıştır.

Eleştiri kuramları ile estetik kuramları arasında sıkı bir ilişki vardır. Eleştiri tarihi boyunca edebî eserler, genel bir bakışla değerlendirildiğinde beş değişik estetik anlayışına göre yorumlanmıştır. Bunlar, nesnel estetik, pozitif estetik, negatif estetik, öznel estetik ve doğrulama estetiğidir. Doğrulama Estetiği (esthétique affirmative): Nietzche, Lyotard ve Delouze tarafından geliştirilmiştir. Bu estetiğe göre sanat, bir amaç değil, amaçlılıktır. Sanat, arzuların, “libido”nun, kuvvetin, yapma iradesinin doğrulanması gücüdür. Bu estetik, hem Platon’un nesnel estetiğine hem de Hegel’in pozitif estetiğine karşıttır; aynı zamanda negatif estetik ve öznel estetiğin de karşıtıdır.

Sanat ve edebiyat üzerine yazılmış ilk önemli ve sistemli eser Aristoteles’in Poetika’sıdır. Aristoteles Lycée’de verdiği derslerin notlarından oluşan bu kitabında edebiyat ve eleştiri biliminin temellerini atmıştır

İskenderiyeli araştırmacılar eski Yunan yazarlarının ortaya koyduğu ilkeleri, kuralları araştırdılar. Denys d’Halicarnasse, üslup ve dilbilgisi çalışmalarını derinleştirdi, hitabet sanatının kurallarını araştırdı. Plutarque, eserlerinde ahlakçı bir eleştirinin örneklerini verdi, görüşlerini herkesin anlayabileceği bir dille ortaya koydu.

Klasisizm, mutlak monarşi rejiminin ideolojik ve estetik görüşünü yansıtıyordu. Bu akımın fikrî temellerini filozof Descartes, Metot Üzerine Konuşma (1637) adlı eseriyle atmıştır.

Pozitif Dönem (l’état scientifique / positive): Bu dönemde hayal gücü ve ispatlama yerini tamamen “gözlem”e bırakır. Pozitifçilik, görgücülükten olduğu kadar mistisizmden de uzaktır. Comte’a göre pozitif demek, gerçek, sürekli, yararlı, itiraz edilemez, kesin, görülebilir ve dokunulabilir olan şeydir. Pozitif estetik, sanatın ve edebiyatın böyle bir bilim anlayışından yola çıkılarak yorumlanmasıdır.

Negatif Estetik: Adorno ve Horkheimer Frankfurt Okulundan etkilenerek bu estetiği kurmuşlardır. Adorno’ya göre sanatın gerçeklik değeri vardır, ancak bu değerini hür oluşundan, gerçeği, toplumu, yabancılaşmayı ve aşırı akımları inkarından alır.

Macherey eleştirinin genel bir değerlendirmesini yapmıştır. Macherey’e göre bütün edebî eleştiriler, üç tip kuruntuya, vehme (illusion) veya saplantıya dayanır. Bunlar, görgücü anlayış, kuralcı anlayış ve yorumlayıcı anlayıştır.

Üslup, düşünceyi özel bir biçimde ifade etme sanatıdır. Buffon’a göre üslup, bizzat insanı yansıtır: “İyi yazmak, aslında iyi düşünmek, iyi hissetmek ve iyi ifade etmektir”. Üslubun genel nitelikleri de şunlardır: 1) Açıklık, 2) Saflık, 3) Tabiîlik, 4) Vecizlik, 5) Asalet, 6) Ahenk, 7) Çeşitlilik, 8) Uygunluk,

Aristoteles’e göre tragedya bütünlüğü olan bir hareketin taklididir. Tragedyada bütünlüğü sağlayan ne kahramanlar ne de zamandır, bu bütünlük başı, ortası ve sonu anlatılan hareket sayesinde sağlanır. Aristoteles’in bu tanımı, okul kitaplarında hikâye ve romanın bölümlenmesinde hâlâ öğretilen “serim, düğüm, çözüm” formülünün kaynağını oluşturur.

Aristoteles Tragedya nedir sorusuna “taklittir”, neyi anlatır sorusuna “insan hareketlerini”, neyle anlatır sorusuna “sözle, ritimle, harmoni ile”, nasıl anlatır sorusuna “hikâye ederek, hareket halinde” neden anlatır sorusuna “taklit içtepisine, güdüsüne sahip olduğu için”, hangi amaçla anlatır sorusuna “uyandırdığı duygularla ruhları tutkularından arındırmak için” (catharsis) cevaplarını verir. (Aristoteles, Poetika, çev.: Tunalı)

Hegel, sanatı tarih içinde oluşmuş bir hiyerarşi içinde ele alır. Sanat tarihi, maddi olandan manevi olana, somuttan soyuta doğru bir gelişim çizgisi izlemiştir. Maddi olan madde ve tabiattır, manevi olan şiirdir. Sanat tarihi diyalektiğin “tez, antitez ve sentez” üçlüsüne bağlı bir gelişim gösterir: Mimari, sembolik bir sanattı (tez), onu klasik bir heykel sanatı izledi (antitez), nihayet onları romantik birer sanat olarak şiir, müzik, tiyatro izledi (sentez).