EKONOMİNİN GÜNCEL SORUNLARI

Bir ekonomide para olarak kullanılan şey her ne olursa olsun temel olarak üç fonksiyonu yerine getirmelidir. Bunlar paranın değişim (mübadele) aracı olması, hesap birimi olması ve değer saklama aracı olması fonksiyonlarıdır.

Takas ekonomisi en net tanımıyla mal veya hizmetlerin el değiştirmesinde bir değişim aracının kulla­nılmadığı, mübadelenin mal veya hizmetlerin takası şeklinde gerçekleştiği ekonomileri ifade etmektedir. Trampa ekonomisi de denilen bu tür ekonomilerde para yoktur, dolayısıyla mal veya hizmet alışverişleri yine mal veya hizmetlerin takası yoluyla gerçekleştirilir. Ancak bu şekilde yapılan alışverişlerde karşılaşılan birtakım sorunlar söz konusudur. Her şeyden önce takas ekonomisi karşılıklı ihtiyaca dayanmaktadır.

Takas ekonomisinde her mal veya hizmetin diğer tüm mal veya hizmetler cinsinden değerinin bilinmesi gerekir. Örneğin, bir portakal kaç elmaya eşdeğerdir veya günümüz dünyasını düşünürsek bir saat iktisat dersinin karşılığı kaç kilo una denk gelir. Görüldüğü gibi bu tür bir ekonomide sayısız fiyat söz konusudur ve işlem maliyetleri son derece yüksektir. Tarihin eski zamanlarında başvurulan bu yöntem paranın icadı ile birlikte zamanla varlığını da yitirmiştir.

Burada para sisteminin tarihsel süreçteki gelişimini daha iyi anlayabilmek için paranın kullanılmadığı takas ekonomilerinden günümüz dijital paralarına kadar para sisteminin tarihsel gelişimini kronolojik olarak sunalım.

Takas Ekonomisi (SF 60)

 

Mal Para (SF 60-61)

 

Temsili Para (Banknot) (SF 61)

 

Fiat (İtibari) Para (SF 61)

 

Kaydi Para (Mevduat Parası) (SF 62)

 

Elektronik Para (SF 62)

Fiat para, bir diğer adıyla itibari para kısaca herhangi bir metal karşılığı olmayan, gücünü mer­kezi otoriteden alan günümüzdeki fiziksel paraları ifade etmektedir. Fiat paralar üzerinde yazan değer karşılığında mal veya hizmetlerin el değiştirmesin­de kullanılır ve mal paranın aksine bir mal olarak değeri yok denecek kadar azdır. Değeri merkezi otorite tarafından belirlenen fiat paraların satın alma gücü paranın üretim maliyetinden çok daha yüksektir. Merkez bankaları veya devlet kurumları tarafından piyasaya sürülen fiat paraların bir değer­li metal karşılığı zorunluluğu bulunmadığı için arzı da esnektir. Fiat paranın miktarı politika yapıcılar tarafından belirlenen ekonomik hedefler doğrultu­sunda kolaylıkla değiştirilebilir.

Sanal paralar kısaca bir kamu otoritesi tarafından ihraç edilmediği halde yasal kişiler tarafından öde­melerde veya para transferlerinde kabul gören dijital paraları temsil etmektedir. Sanal paraları elektronik paralardan ayırt eden en önemli özelliği elektronik paralardan farklı olarak bir itibari para cinsinden karşı­lığının olmamasıdır. Yine elektronik paradan farklı olarak bir merkeze veya otoriteye bağlı olmayan sanal paralar, paraya alternatif olarak geliştirilen sanal bir varlığı temsil etmektedir.

Elektronik paraların aksine yasal bir düzenlemeye sahip olmayan sanal paraların hesap birimi de TL, Dolar, Euro gibi yasal olarak tedavülü olan itibari bir paraya dayanmaz. İşlemsel ve hukuki açıdan da risk barından ve sanal bir top­luluk içinde kabul gören sanal paraların günümüzdeki en büyük örneği ise bu bölümün temel konusunu oluşturan kripto paralardır.

Kripto pa­ralar şifrelenmiş sanal cüzdanlar yardımıyla kulla­nılabildiği için kripto adını almışlardır.

İlk kripto para olan Bitcoin 2009 yılında Satos­hi Nakamoto tarafından geliştirilmiştir. İlk block­chain (blok zinciri) veri tabanı tasarımcısı olarak da bilinen Satoshi Nakamoto, 2008 yılında ya­yınladığı “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” adlı makalesinde ilk kez Bitcoin kavra­mından bahsetmiştir. Ardından 2009 yılının Ocak ayında ise ilk Bitcoin piyasaya sürülmüştür.

    Bitcoin’in serüveninin başlangıcındaki temel ne­den 2008 yılında dünyayı kasıp kavuran ekonomik kriz olmuştur. 2008 yılına kadar para sistemiyle ilgili yapılmayan tartışmalar kriz sonrası dönemde özel­likle ABD’nin bazı bankalara el koyması mevduat sahiplerini bankalardaki paralarının güvenliği hak­kında şüpheye düşürmüş ve para ekosistemi tartış­maya açılmıştır. Bankacılık sistemine olan güvenin zayıflaması yeni bir para sistemi veya para benzeri oluşumlara zemin hazırlayan temel etken olmuştur.

Tablo 3.1 Piyasa Değeri En Yüksek İlk 10 Kripto Para (31.07.2020)

Litecoin, diğer kripto paralara göre daha eskidir ve ilk kripto para olan Bitcoin’in sorunlarına yanıt olarak geliştiril­miştir. O dönemde bir Google çalışanı olan Char­lie Lee tarafından geliştirilen Litecoin faaliyetlerine 13 Ekim 2011 tarihinde başlamıştır. Kullanıcıları­na hızlı işlem süresi, düşük işlem ücreti, daha az merkezi bir yapı ve daha az kıtlık sunan Litecoin bu özellikleriyle Bitcoin’e göre ulaşması daha kolay bir kripto para olarak bilinmektedir.

Tablo 3.1 Piyasa Değeri En Yüksek İlk 10 Kripto Para (31.07.2020)

Kripto Para

Sembolü

Bitcoin

BTC

Ethereum

ETH

Ripple

XRP

Tether

USDT

Bitcoin Cash

BCH

Bitcoin SV

BSV

Litecoin

LTC

Cardano

ADA

Cyrpto.com Coin

CRO

Biance Coin

BNB

Hesap birimi olarak para sadece mal veya hizmetlerin değerini belirlemede değil aynı zamanda borçların ve alacakların hesaplanma­sında da kolaylık sağlayarak ekonomideki işlem maliyetlerini asgari düzeye indiren bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Temsili paralar, bir diğer adıyla banknotlar altın veya gümüş gibi değerli metaller karşılığında bası­lan paralardır.

Deniz kabukları, kahve çekirdekleri, hayvan derileri gibi nesnelerle başlayan mal para serüveni zamanla yerini bakır, gümüş ve altın gibi değerli metallere bırakmıştır.

Sanal paralar elektronik paraların aksine yasal bir düzenlemeye sahip değildir ve hesap biri­mi olarak TL, Dolar, Euro gibi yasal olarak tedavülü olan itibari bir paraya dayanmazlar.

Avrupa Merkez Bankası (ECB) kripto parayı “Bir merkez bankası, kredi kuruluşu ya da e- para kuruluşunca ihraç edilmemiş, bazı durumlarda para­ya alternatif olarak kullanılabilen bir değerin dijital temsili” şeklinde tanımlamaktadır.

2009 yılının Ocak ayında ilk Bitcoin piyasaya sürülmüştür