Kripto Para Olgusu ve Finansal Piyasalar

Bir ekonomide para olarak kullanılan şey her ne olursa olsun temel olarak üç fonksiyonu yerine getirmelidir. Bunlar paranın değişim (mübadele) aracı olması, hesap birimi olması ve değer saklama aracı olması fonksiyonlarıdır.

Ekonomilerde her ne kadar birçok değer saklama aracı olsa da (tahviller, hisse senetleri, taşınmak mallar vs.) para bu varlıklar içerisindeki en likit varlık olarak birçok noktada diğer değer saklama araçlarına görece üstünlük sağlamaktadır.

Takas ekonomisi en net tanımıyla mal veya hizmetlerin el değiştirmesinde bir değişim aracının kullanılmadığı, mübadelenin mal veya hizmetlerin takası şeklinde gerçekleştiği ekonomileri ifade etmektedir.

Mal paralar isminden de anlaşılacağı gibi parasal değerinin yanı sıra mal olarak kullanıldığında da bir değere sahip olan paraları ifade etmektedir.

Temsili paralar, bir diğer adıyla banknotlar altın veya gümüş gibi değerli metaller karşılığında basılan paralardır.

Fiat (itibari) para, herhangi bir metal karşılığı olmayan, gücünü merkezi otoriteden alan günümüzdeki fiziksel paraları ifade etmektedir. Fiat paralar üzerinde yazan değer karşılığında mal veya hizmetlerin el değiştirmesinde kullanılır ve mal paranın aksine bir mal olarak değeri yok denecek kadar azdır. Değeri merkezi otorite tarafından belirlenen fiat paraların satın alma gücü paranın üretim maliyetinden çok daha yüksektir. Merkez bankaları veya devlet kurumları tarafından piyasaya sürülen fiat paraların bir değerli metal karşılığı zorunluluğu bulunmadığı için arzı da esnektir. Fiat paranın miktarı politika yapıcılar tarafından belirlenen ekonomik hedefler doğrultusunda kolaylıkla değiştirilebilir.

Bankacılık sisteminin gelişmesi ile birlikte ekonomik birimler artık ellerindeki parayı nakit olarak taşımak veya saklamak yerine banka hesaplarında tutmayı veya banka hesapları üzerinden para transferi yoluyla mal veya hizmet alım satımları yapmayı tercih etmektedirler. Bu durum fiziksel olarak var olmayan bir tür para sisteminin gelişmesine olanak sağlamıştır.

Bankalar tarafından kaydi para temel olarak kredi yoluyla yaratılmaktadır.

Bankaların ne kadar kaydi para yaratacağı topladıkları mevduatın ne kadarını kredi olarak verebileceklerine bağlıdır.

Bankalar topladıkları mevduatın bir kısmını Merkez Bankası’nda zorunlu karşılık olarak tutmak zorundadırlar. Aynı zamanda olası olağan dışı hareketlere yönelik tedbir olarak bankalar kendi bünyelerinde atıl rezerv barındırırlar. Buna göre bankaların ne kadar kredi verecekleri ve dolayısıyla ne kadar kaydi para yaratacakları zorunlu karşılık oranı ve atıl rezerv oranına bağlı olarak değişecektir.

Elektronik paralar genel olarak elektronik bir cihazda saklanan ve fon karşılığında ihraç edilen paraları temsil etmektedir. Bu paralar bir nevi fiat paranın elektronik ortamdaki karşılığıdır. Bir diğer ifadeyle elektronik para ulusal paraların elektronik ortama taşınmış hâlidir.

Sanal paralar kısaca bir kamu otoritesi tarafından ihraç edilmediği halde yasal kişiler tarafından ödemelerde veya para transferlerinde kabul gören dijital paraları temsil etmektedir. Sanal paraları elektronik paralardan ayırt eden en önemli özelliği elektronik paralardan farklı olarak bir itibari para cinsinden karşılığının olmamasıdır. Yine elektronik paradan farklı olarak bir merkeze veya otoriteye bağlı olmayan sanal paralar, paraya alternatif olarak geliştirilen sanal bir varlığı temsil etmektedir.

Avrupa Merkez Bankası (ECB) kripto parayı “Bir merkez bankası, kredi kuruluşu ya da e- para kuruluşunca ihraç edilmemiş, bazı durumlarda paraya alternatif olarak kullanılabilen bir değerin dijital temsili” şeklinde tanımlamaktadır. ECB’nin tanımından da anlaşılacağı gibi kripto paralar elektronik paradan çok sanal para tanımlamasına uymaktadır. ECB de para sınıflandırmasında kripto paraları sanal paralar kategorisinde değerlendirmektedir.

İlk kripto para olan Bitcoin 2009 yılında Satoshi Nakamoto tarafından geliştirilmiştir. İlk blockchain (blok zinciri) veritabanı tasarımcısı olarak da bilinen Satoshi Nakamoto, 2008 yılında yayınladığı “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” adlı makalesinde ilk kez Bitcoin kavramından bahsetmiştir. Ardından 2009 yılının Ocak ayında ise ilk Bitcoin piyasaya sürülmüştür.

Bitcoin’in serüveninin başlangıcındaki temel neden 2008 yılında dünyayı kasıp kavuran ekonomik kriz olmuştur. 2008 yılına kadar para sistemiyle ilgili yapılmayan tartışmalar kriz sonrası dönemde özellikle ABD’nin bazı bankalara el koyması mevduat sahiplerini bankalardaki paralarının güvenliği hakkında şüpheye düşürmüş ve para ekosistemi tartışmaya açılmıştır. Bankacılık sistemine olan güvenin zayıflaması yeni bir para sistemi veya para benzeri oluşumlara zemin hazırlayan temel etken olmuştur.

Bugün Bitcoin’in ardından akıllara gelen ikinci kripto para Ethereum’dur. Kısaltması ETH ve para birimi Ether olan kripto paranın kurucusu Vitalik Butelin’dir. Butelin tarafından ilk kez 2005 yılında Kuzey Bitcoin Konferansı’nda tanıtımı yapılan Ethereum, bugün yaklaşık 38,5 milyar dolar piyasa değeri ile Bitcoin’den sonra toplam piyasa değeri en yüksek ikinci kripto para birimidir.

Kripto para sisteminin altyapısı blockchain (blok zincir) teknolojisidir. Sahip olduğu şifreleme mantığı nedeniyle yüksek güvenlikli oluşu blockchain altyapısının en önemli avantajıdır.

Sahip olduğu şifreleme mantığı nedeniyle yüksek güvenlikli oluşu blockchain altyapısının en önemli avantajıdır. Yüksek güvenliğin yanı sıra bu teknolojik altyapının işlem sürelerini hızlandırma, işlem maliyetlerini azaltma ve organizasyonu kolaylaştırma gibi sahip olduğu bazı özellikleri ile finansal sistemi derinden etkileme potansiyeli de vardır. Aynı zamanda merkezi olmayan bir doğrulama sistemine sahip olması da finansal sistem içindeki cazibesini giderek arttırmaktadır.

2008 Global Finansal Krizi insanların finansal sisteme olan inançlarının yıkılmasına, insanların yeni arayışlara yönelmelerine neden olmuş ve başta Bitcoin olmak üzere zaman içerisinde çok sayıda kripto paraya yönelik talep artmıştır. Öte yandan yatırımcılar için güvenilir bir alt yapıya sahip olması, işlemlerin hızlı ve düşük maliyetli olması da kripto paraları cazip kılan özellikleridir.

Bu risklerin başında kripto paraların yasal statülerinin belirsizliği gelmektedir. Hâlâ yasal bir statüye oturtulamamış olması ve dolayısıyla denetimsiz kalışı kripto paraların yasa dışı işlerde kullanılmasının da önünü açmaktadır. Kripto para sisteminin bir diğer önemli dezavantajı ise ülkelerin para politikaları uygulamaları ve bu uygulamaların etkinliği üzerindedir. Bunların dışında kripto paraların alım satımlarında tarafların kimliklerinin belirsiz olması, kripto para piyasasındaki oynaklığın oldukça yüksek olması, yapılan işlemlerin geri döndürülemez şekilde gerçekleşmesi ve sanal cüzdanların çalınma veya sahibinin isteği dışında usulsüz olarak kullanılması gibi riskler söz konusudur.