Dünya Ekonomisinde Yeni İş Birliği Arayışları: Yeni İpek Yolu Projesi, BRICS ve Şangay İş Birliği Örgütü

Bu alanda yaşanan karmaşada iki önemli faktör rol oynamaktadır.

1. Dünya güvenlik sisteminin, Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile aşamalı olarak çökmesi ve kuralsızlık döneminin egemen olması

2.  20. yüzyılda oluşan liberal ekonomik sistemin, küreselleşme sürecinde Gelişme Yolunda Ülkelerin (GYÜ) lehine ve Gelişmiş Ülkelerin (GÜ), özellikle de ABD’nin aleyhine gelişme trendine girmesi

Rusya Devlet Başkanı Gorbaçov’un Sovyetler Birliği’nin sürdürülemez hâle gelmesini açıklamasıyla:

• 1989’da Berlin Duvarı yıkılmıştır.
• 1990’da Varşova Paktı feshedilmiştir.
• 1991’de Sovyetler Birliği dağılmıştır.

Tarihi İpek Yolu’nun yeniden canlandırılması, uluslararası alanda ilk kez Eylül 2013’te Kazakistan’ın başkenti Astana’da bir toplantıda ele alınmıştır. 

Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinping’in 2013 yılında bazı Asya ülkelerine gerçekleştirdiği bir dizi ziyaret sırasında ilan ettiği ve tarihi İpek Yolu’nun yeniden canlandırılmasını hedefleyen proje, geniş yankı uyandırmıştır. 30 yıl içerisinde tamamlanması beklenen bu proje, “Bir Kuşak, Bir Yol” adıyla bilinmektedir.

Kuşak-Yol Projesi'nin İlkeleri:

1. Proje, öncelikle “barış içinde yaşamanın beş ilkesini” desteklemektedir (Egemenlik ve toprak bütünlüğüne saygı, birbirine saldırmama, birbirinin iç işlerine karışmama, eşitlik ve karşılıklı yarar ve barış içinde bir arada yaşama).

2. Proje, öncelikle tarihi İpek Yolu bölgesini kapsamaktadır. Ancak, daha fazla bölgenin faydalanabilmesi için tüm ülkelerin ve uluslararası / bölgesel örgütlerin katılımına açıktır.

3. Proje ,uyumlu ve kapsayıcıdır. Proje, uygarlıkların birbirine karşı hoşgörülü olmasını savunmaktadır, ülkelerin seçtiği farklı kalkınma yollarına/usullerine saygı göstermekte ve farklı uygarlıklar arasındaki diyaloğu desteklemektedir.

4. Proje, pazar operasyonlarına uyumludur. Piyasa kurallarına ve uluslararası normlara uyacak, kaynak tahsisinde pazardaki belirleyici role ve işletmelerin temel rollerine engel olmayacak ve hükümetlerin kendilerinden beklenen görevlerini yerine getirmelerine imkân sağlanacaktır.

5. Proje, karşılıklı fayda için çabalayacaktır: Projeye dâhil olacak tüm tarafların ilgilerine ve çıkarlarına uyumludur ve çıkarlar ile “en büyük ortak payda”nın birleştirilmesi için çaba göstererek tüm tarafların ilmini, yaratıcılığını, güçlü yönlerini ve potansiyellerini kullanmaları için tam destek verecektir.

Yeni İpek Yolu Projesi'nin kara ayağını oluşturan İpek Yolu Ekonomi Kuşağı, Çin’den başlayarak, Kazakistan, Moğolistan, Rusya ve İran üzerinden Avrupa’ya ulaşmaktadır.

Kuşak ve Yol Projesi:

Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ve bunların komşu kıyılarının birbirine bağlanabilirliğini arttırmayı, Kuşak ve Yol üzerindeki ülkeler arasında ortaklıklar kurmayı ve bu ortaklıkları güçlendirmeyi, çok boyutlu, çok sıralı ve karma bağlanabilirlik ağları oluşturmayı ve bu ülkelerde çeşitli, bağımsız, dengeli ve sürdürülebilir kalkınmalar gerçekleştirmeyi

amaçlamaktadır. 

Türkiye, İpek Yolu Projesinin içerisinde yerini almak istemektedir. Bu çabalar sonucunda Projenin  uluslararası alanda aktif bir politika güden Türkiye üzerinde etkileri olacaktır. Bu etkiler :

• Ulaşım Kolaylığı Sağlama
• Karşılıklı Ekonomik Bağımlılık Geliştirme

başlıkları altında ele alınmaktadır.

BRICS teşkilatı;

Brezilya, Rusya Federasyonu, Hindistan, Çin Halk Cumhuriyeti ve Güney Afrika Cumhuriyeti'nden oluşmaktadır.

Türkiye’nin BRICS’e katılıp katılmayacağına dair tartışmalar sürerken, grup üyeleri Ankara’nın birliğe katılmasına olumlu yaklaşmıştır.

BRICS’in en dikkat çekici ülkesi olan Çin’in önemi sürekli artmakta ve çok farklı değerlendirmelerin konusu olmaktadır. Çin, nüfus büyüklüğü bakımından dünyada birinci sırada GSYİH ve toprak büyüklüğü bakımından dünyada ikinci sırada, büyüme hızı değerleri açısından altıncı sıradadır. BRICS ülkeleri arasında Çin; GSYİH bakımından birinci sırada, toprak büyüklüğü olarak ikinci sıradadır. Dünya siyasetinde de ağırlığını arttıran Çin bütün bu özellikleri açısından mevcut potansiyelini etkin kullanabildiği takdirde dünyanın en büyük ekonomisi olmaya en büyük aday ülkedir.

BRICS olarak adlandırılan ülkeler topluluğuna en son katılan Güney Afrika Cumhuriyeti diğer BRICS üyesi ülkelerle kıyaslanamayacak ölçüde düşük değerler sergilemektedir. Güney Afrika Cumhuriyeti GSYİH, nüfus ve toprak büyüklüğü değerlerine göre dünyada yirmibeşinci sırada, büyüme hızı oranlarına göre yüz on sekizinci sıradadır. BRICS ülkeleri arasında da her bir değerlendirme unsur açısından sonuncu sıradadır. Güney Afrika’nın BRICS grubuna kabul edilmesi konunun uzmanlarında şaşkınlık yaratmış, bu gruba hangi ölçüde katkı sağlayıp, etkili olabileceği bağlamında soru işaretlerine yol açmıştır.

Temel organları 2003’te Moskova Zirvesi’nde belirlenen Şangay İşbiriliği Örgütü’nün (ŞİÖ) kurumları 2004’te çalışmalarına başlamıştır.

Buna göre, ŞİÖ’nün beş temel organı olarak Devlet Başkanları Konseyi, Hükümet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Bakanlar Konferansı, Ulusal Koordinatörler Konseyi’nin yanı sıra Sekretaryası ve Bölgesel AntiTerörizm Merkezi bulunmaktadır. 

Şangay İş Birliği Örgütü’nün iç politikası, karşılıklı güven, karşılıklı yarar, eşitlik, karşılıklı danışma, kültürel çoğulculuğa saygı, birlikte kalkınma prensiplerine dayanmaktadır. Örgütün dış politikası ise bağlantısızlık, açıklık ve üçüncü bir ülkeyi hedef almama üzerine inşa edilmiştir. 

Şanghay Beşlisi zirve toplantılarında imzalanan ŞİÖ Kuruluş Deklarasyonu’na göre örgütün temel hedefleri:

Üye ülkeler arasında dostluk ve iyi komşuluk ilişkileri ile karşılıklı güveni sağlamlaştırmak, bölgesel barış, güvenlik ve istikrarı sağlamak ve korunması için çoklu iş birliğini geliştirmek, yeni tehditlere karşı ortak hareket etmek ve üye ülkelerin ekonomik büyümeleri ve sosyal-kültürel gelişimlerini desteklemektir. 

1996 yılında kurulan Şanghay Beşlisi Örgütü, 2001 yılından sonra düzenlenen zirvelerde Şanghay İş birliği Örgütü Liderleri Zirvesi adını almıştır.

Şanghay İş birliği Örgütü’nü Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan oluşturmaktadır. 

ŞİÖ’nün en yüksek organı olan Devlet Başkanlar Konseyi yılda bir kez toplanmaktadır ve toplanılacak ülke Rus alfabetik sırasına göre belirlenmektedir. Devlet Başkanlar Konseyi’nin Başkanı toplantı için bir araya gelinen ülke olmaktadır ve görev süresi bir sonraki yıl gerçekleşecek toplantıya kadar devam etmektedir. 

Dışişleri Bakanları Konseyi, uluslararası sistemde yaşanan sorunlara yönelik çözüm önerileri oluşturmak, ŞİÖ’nün ortak problem olarak algıladığı sorunlara çözüm bulmak ve Devlet Başkanları Konseyi’nin toplanması öncesinde gerekli hazırlıkları yerine getirmekle görevlidir. Dışişleri Bakanları Konseyi, Devlet Başkanları Konseyi’nin toplanmasından bir ay önce toplanır ve Devlet Başkanları Konseyi’nde görüşülecek konuları belirlemektedir. 

Orta Koridor ile Türkiye’den başlayıp demiryolu ile sırasıyla Gürcistan, Azerbaycan, Hazar Denizi’nden feribot ile Türkmenistan, Kazakistan ve Çin Halk Cumhuriyeti’ne uzanan bir ekonomik koridorun oluşması hedeflenmektedir.