Bölgesel Kümelenmeler, Firma Yeri Seçimi ve Dışsallıklar

Kümelenme kavramı genel itibariyle firmalar ve işletmelerin üretim süreçlerinde gerçekleştirdikleri bir takım etkileşimler ve bu etkileşimlerin gerçekleştiği alan içerisindeki destekleyici çevreyi tanımlamaktadır.

Marshall’ın Endüstriyel Bölgeler yaklaşımı genel olarak nitelikli iş gücünün firmalar arasında ve üretimin farklı dallarında dağıldığı, bilginin yoğun şekilde paylaşıldığı ve uzmanlaşma, ortak iş pratikleri, örtük bilgi, destekleyici sosyal ve kurumsal çevreden oluşan yerel bir “endüstriyel atmosferi” kapsamaktadır.

Porter kümeleri; “belirli bir endüstride birbiriyle bağlantılı ve rekabet halinde olan ve aynı zamanda iş birliği yapan şirketlerin, uzmanlaşmış tedarikçilerin, hizmet sağlayıcıların, o endüstri ile ilişkili endüstrilerde faaliyet gösteren firmaların ve ilgili kuruluşların coğrafi yoğunlaşması” şeklinde tanımlamıştır.

Kümenin ortaya çıkması herhangi bir firmanın üretimle alakalı faaliyetlerinde izlemiş olduğu yola bağlılığıyla başlayabilir. Bu bağlılık firmaların iyi oluşturulmuş davranışsal kalıpları daha yoğun bir şekilde izlemeye çalışması anlamına gelmektedir. Küme oluşumunun ilk aşamasında coğrafi yakınlıklar yoluyla firmaların birbirlerini gözlemleyebilmesi gruplaşma eğilimini arttırmaktadır. Bu aşamada firmalar birbirleri hakkında çok az bilgiye sahip olduğundan, uyum sağlamaya yönelik izlenen uygun stratejiler yerel bir uzlaşma ortamı yaratacaktır.

Genel olarak küme kavramıyla ifade edilen ağ yapıları bölgesel, teknolojik ve üretimle alakalı farklılıklardan dolayı farklı gruplar altında toplanabilir. Kümeler işletmeler arası ilişkiler, farklı koşullara vurgu yapan dört temel küme türünden bahsedilebilir. Bunlar; dikey, yatay, kompleks ve kapsayıcı kümelenme olarak sıralanabilir.

Dikey kümelenme; daha çok birbirlerine tedarikçi olan grupların oluşturduğu değer zincirinden oluşmaktadır. Bu zincir alıcıları ve aracıları arası sürekli ve sağlam ilişkileri olan işletme gruplarını kapsar.

Yatay kümelenme; birbirleriyle tamamlayıcılık ya da ikame ilişkileri yönüyle benzer ekonomik faaliyetlerin bölgesel olarak yoğunlaşması şeklinde görülür. Bu tür kümelerde sahip oldukları ağlar bakımından birbirine yakın sektörler veya tek bir sektör içerisindeki işletmeler faaliyet göstermektedir.

Kompleks kümelenme; belirli bir coğrafi alanda gerçekleşen yatay ve dikey ekonomik faaliyetlerinden meydana gelmektedir.

Kapsayıcı kümelenme; kompleks kümelerin daha çok araştırma geliştirme tabanıyla çok yönlü ağlaştığı yapılar şeklinde ortaya çıkar. Bu tür kümelerde sanayi ve hizmetler sektörlerinde faaliyet gösteren firmaların yanı sıra özel altyapı sağlayıcıları, kilit kamu kurum ve kuruluşları ile çeşitli toplumsal aktörler yer almaktadır.

Kümeler, etkinlik ve kendilerini gerçekleştirme düzeyleri bakımından; çalışan (güçlü) kümeler, gizli (kısmı) kümeler, potansiyel kümeler ve poltik güdümlü kümeler olarak sınıflandırılabilir.

Çalışan (güçlü) kümeler; önemli yerel bilgi, uzmanlık ve beşeri sermayeye ilişkin kaynaklarını kullanarak rekabet avantajı yaratırlar.

Gizli (kısmi) kümeler; kümelenmenin getirdiği avantajlardan faydalanabilecek düzeyde, ancak bunu gerçekleştirmek için gerekli etkileşim ve bilgi akışı düzeyini geliştirmemiş kümelerdir.

Potansiyel kümeler; başarılı küme faaliyetleri için gerekli koşulların bazılarına sahip olmakla birllikte bunları geliştirmeleri ve genişletmeleri gerekir.

Politik güdümlü kümeler; devlet tarafından desteklenmek üzere seçilen ancak doğal bir gelişme süreci için önemli şirket ya da şartların eksik olduğu kümelerdir.

Bir bölgede kümelenme oluşumunun gerçekleşebilmesinde ve küme faaliyetlerinin sürdürülebilmesi için aşağıdaki unsurlara gerek duyulmaktadır.
• Firmaların varlığı
• İlgili endüstriye ilişkin üretim faktörleri,
• Bölgedeki talep yapısı,
• Rekabet koşulları,
• Firma stratejileri
• Küme faaliyetlerini destekleyici bazı kurum ve kuruluşlar

Genel olarak uzmanlaşmış iş gücü, araştırma kuruluşlarının varlığı ve etkinliği, vergi sistemi, kamusal teşvikler ve ücret düzeyleri gibi belirli bir sektördeki rekabeti sürükleyici üretim faktörlerinden oluşmaktadır.

Belirli bir endüstriye yönelik alışılmadık yerel talep çeşitli kanallar yardımıyla seçici bir müşteri kitlesi oluşturabilir. Böyle bir talep yerelin önemini artırmaktadır. Ayrıca bölge içi müşterilerden kaynaklanan talep baskıları, firmaları yeni ürün ve hizmetler yaratma konusunda hızlandırarak rekabette öne çıkmalarını sağlamaktadır.

Uluslararası ölçekte rekabetçi olan yerli tedarikçiler satışa dönük sektörlerdeki girdileri düşük maliyette, erken, hızlı ve bazen de öncelikli teslim ederler. Tedarikçilerin ve son kullanıcıların yakınlığı da sürekli fikir alışverişi ve ihtiyaçlara yönelik yeni yaklaşımların ortaya çıkararak kümelerin karşılaştırmalı üstünlükler sağlamalarına fırsat verir.

Firmaların ölçekleri, örgütlenmeleri ve yönetilme biçimleri kadar yerel çevre de rekabet avantajı yaratılmasını etkileyen unsurlardan biridir. Uluslararası rekabet gücüne sahip yan sanayiler, araştırma ve mesleki eğitim kurumları, devlet organları ve diğer destekleyici kuruluşlarının varlığı kümelerin başarısında etkili olmaktadır.

Porter’ın Küme Modelinin işleyişinin temel olarak üç farklı boyutta gerçekleştiği söylenebilir.
1. Yatay/dikey boyut
2. Coğrafya ve ağ boyut
3. Yenilikçi ve teknolojik boyut

Firmaların kuruluş yeri kararlarını talep yapısı, iş gücü arzı ve ham madde maliyetleri gibi ekonomik etkenler belirleyebildiği gibi, doğal faktörler, sosyal çevre ve politik unsurlar da bu kararları etkileyebilmektedir.

Başarılı kümelenmeler bölgesel rekabetçiliğin temelini oluşturmaktadır. Bu bakımdan kümelenme faaliyetlerinin bölgesel rekabetçiliği üç yönden etkilediği söylenebilir.
• Kümelerin bulundukları endüstrilerdeki verimliliğini artırır.
• Kümelenme faaliyetleri yenilikçiliğe yön verir.
• Kümelenmelerin dışsal ölçek ekonomileri oluşturarak rekabetçiliği artırır.

Kümelenme politikaları ülkeden ülkeye değişmekle birlikte, kapsam ve amaçları bakımından bu politikalar üç ana başlık altında toplanabilir.
Birinci tip küme politikaları, genel olarak üniversite, sanayi ve kamunun içerisinde olduğu üçlü sarmal ilişkilere odaklanmaktadır. İkinci tip küme politikaları çoğunlukla firmaların kendi aralarında ya da araştırma kurumları ile gerçekleştirdikleri çoğunluğu Ar-Ge’ye dayalı işbirliklerini oluşturmak ve geliştirmek hedefindedir. Üçüncü tip küme politikaları kümelenmelere yönelik destek ve iş birliği uygulamaları firmalar, kurumlar/kuruluşlar ya da yatay veya dikey ilişkilere bakılmaksızın hayata geçirilmektedir.