Para ve Bankacılık

Paranın kullanılmadığı bir takas ekonomisinde mübadelenin (değişimin) iki tarafında da mal bulunmalıdır. Bu durumun yol açacağı sayısız güçlükler bulunmaktadır. Bu güçlüklerden birincisi, karşılıklı mal ve hizmet mübadelesinde bulunmak isteyenlerin birbirlerini bulma sorunudur. Trampadaki ikinci güçlük, malları değiştirme isteği olan iki tarafın olmasına
rağmen, değişime konu olacak mallardan birinin bilinmeyen bir mal olması durumunda ortaya çıkmaktadır. Trampa ekonomisinin ortaya çıkardığı üçüncü güçlük ise ortada bir değer ölçüsünün olmamasıdır.

Trampada, mübadelenin gerçekleşebilmesi bazı koşulların gerçekleşmesine bağlıdır. Bunlar;
• Karşılıklı mal mübadelesi ya da değişimi yapacak edecek “A” ve “B” gibi iki tarafın bulunması,
• A’nın sunduğu malın B’nin aradığı mal olması,
• B’nin sunduğu malı, A tarafından talep edilmesi,
• A ve B’nin her ikisinin de bu değişimden kârlı çıkacakları düşüncesinde olmasıdır.

Paranın fonksiyonları geleneksel ve modern fonksiyonlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Geleneksel fonksiyonlar paranın daha az kullanıldığı eski dönemlerdeki fonksiyonlardır. Bunlar; hesap birimi, mübadele aracı ve tasarruf aracı olma fonksiyonlarıdır.

Günümüzde para ekonomisinin boyutlarının genişlemesi paraya yeni fonksiyonlar yüklemiştir. Bu fonksiyonlar; paranın ekonomik faaliyetleri desteklemesi veya kösteklemesi, geliri yeniden dağıtma ve egemenlik fonksiyonlarıdır. Bunlar paranın modern fonksiyonları arasında yer almaktadır.

Mübadele (değişm) aracı olarak kullanılacak paranın bazı özellikleri taşıması gerekir. Bu özellikler aşağıdaki gibi açıklanabilir:

• Para dayanıklı olmalıdır.
• Para bölünebilir olmalıdır.
• Para standart olmalıdır.

İnsanların tasarruf etme arzusu, bugün sahip oldukları değerleri geleceğe taşıma isteklerinden doğar. İnsanlar bu isteklerini değişik yollardan gerçekleştirebilirler.

Para arzı konusunda iktisatçıların değişik fikirlere sahip olmaları, parayla diğer finansal aktifler arasında belirgin bir çizginin çizilememesinden kaynaklanmaktadır.

Keynesyen iktisatçılara göre para arzının ekonomiyi etkilemesi, sadece faiz oranlarını değiştirmesi yani
sermaye maliyetindeki değişmeler yoluyla olmaktadır.

Para arzı kapsamı ile ilgili olarak dört farklı yaklaşım mevcuttur. Bunlar, klasik yaklaşım, monetarist yaklaşım, Gurley-Shaw yaklaşımı ve Merkez Bankası yaklaşımıdır.

Ülkedeki para arzı, ödeme aracı olarak genel kabul gören şeylerin toplamıdır. Buna göre para arzı; fiilen dolaşımdaki ufaklık ve kağıt paraların toplamı ile çekle ödemelerin yaygınlaştığı ülkelerde çeke tabi mevduatın toplamından ibarettir.

M2 para arzı özü itibariyle M1’in üzerine vadeli mevduatların ilave edilmesiyle oluşur. Bu durumda M2’nin formülü şöyledir.
M2 = M1(Dolaşımdaki nakit+Vadesiz Mevduatlar)+ Vadeli Mevduatlar

Baz Para (Parasal Taban): Bankacılık kesiminin merkez bankasında tuttuğu kanuni karşılıklar ile halkın ve bankaların elindeki nakit paranın toplamı baz para olarak tanımlanmaktadır. Yani baz para;
B = C + R
şeklinde ifade edilebilir. Bu eşitlikte;
B= Baz para
C= Fiilen dolaşımdaki para
R= Kanuni karşılıklar

Para arzı ile baz para arasındaki ilişkiyi para çarpanı yoluyla anlarız. Para çarpanı, baz paradaki
1’lik
değişikliğe karşılık para arzının ne kadar değişeceğini hesaplamamıza yardımcı olur. Para çarpanı
aşağıdaki formül ile hesaplanır.
m=1+c/r+c
m= para çarpanı
r = kanuni karşılıkların banka mevduatlarına oranı
c = nakit paranın banka mevduatına oranıdır.

Kanuni karşılık veya zorunlu karşılık oranları para arzı ve para çarpanını kontrolde para politikasını yönetenlerin doğrudan doğruya kullanacakları en önemli araçtır.

Kanuni karşılık oranı düşürüldüğünde para çarpanının değeri artar, karşılık oranı yükseltildiğinde ise, çarpanın değeri düşer.

artar/düşer

Para politikasının amaçları; fiyat istikrarı, tam istihdam, iktisadi büyüme, mali piyasalarda istikrar ve son olarak da faiz oranları ile döviz kurlarında istikrarın sağlanmasıdır.

Merkez bankasının para politikası yürütmek için başvurabileceği araçlar üç başlık altında toplanabilir. Bunlar “açık piyasa işlemleri (APİ)”, “reeskont politikası” ve “zorunlu karşılıklar”dır.

Reeskont politikası; para ve sermaye piyasalarının gelişmediği 1980’ler öncesinde, merkez bankalarının en önemli dolaylı politika araçlarındandır. Reeskont politikasının temel amacı, merkez bankalarının finansal sistem için son ödünç verme kaynağı (mercii) fonksiyonunu yerine getirmesidir. Bu uygulamada bankalar; merkez bankasınca belirlenen genelde kısa vadeli senetleri, merkez bankasının belirlediği faiz oranlarından iskonto ettirerek, ihtiyacı olan likiditeyi sağlar.

Bankacılık sistemine sağlanan reeskont kredileri üç temel amaç için kullanılmaktadır. Bunlar;
• Mali açıdan güç durumdaki bankalara yardım,
• Para ve kredi koşullarını kontrol etmek,
• Selektif kredi politikalarını etkilemek, olarak sıralanmaktadır.

Senyoraj; paranın üretim maliyetiyle üzerinde yazılı değer arasındaki farktır. Devletler bu farkı kasalarına gelir olarak yazarak, herhangi bir borçlanmaya veya vergi toplamaya ihtiyaç duymadan harcamalarının bir kısmını finanse edebilir.

Merkez Bankalarının yerine getirdiği temel görevler şunlardır:

• Parasal İstikrarı Sağlama
• Emisyon (Banknot Çıkarmak)
• Devletin Bankacılığını Yapma
• Son Kredi Merci Olmak
• Krediyi Düzenlemek ve Denetlemek
• Banka Rezervlerini Korumak.