Tüketim Toplumu

Başta İngiltere’de I. Elizabeth dönemindeki, sonraları Fransa ve diğer Avrupa ülkelerindeki soyluların sarayda kendilerini fark ettirmek için girdikleri tüketimcilik rekabeti, bu ülkelerde öncelikli olarak tüketimin artmasına ve hiyerarşik bir yapı kazanmaya başlamasına neden olmuştur. İngiltere’de 18. yüzyılda Endüstri Devrimi ile tüketim toplumunun doğumu gerçekleşmiştir. Sanayi Devriminin yarattığı kitlesel üretim olanağı ve bunun sonucunda oluşan üretimin mutlaka tüketilmesi gereğinin yarattığı kitlesel tüketim yapısı birçok evrelerden geçerek günümüze gelmiştir.

Mübadele değeri, ürün için belirlenen parasal değeri ifade eder. Kullanım değeri ya da diğer adlarıyla teknik ya da fonksiyonel değer, ürünün nasıl kullanıldığı ile ilgilidir. Bağlantı değeri, tüketicinin ürün ve o ürünün markasıyla birlikte oluşturduğu ve bununla çevresiyle iletişime geçebildiği değerdir.

Tüketimi bir tutku haline getiren tüketicilerin, tüketim etkinliğine bireysel düzeyde anlamlar vermesi ve bunu kültürel, sosyal içeriklerle yerine getirmesi imaj dönemi diye adlandırılan bir yapıya dikkat çekmektedir. Bireyselliğin geliştiği ve ürünlere bireysel, kültürel anlamlar yüklendiği bu dönemde tüketiciler de ayrıştırılmaya, farklılaştırılmaya çalışılmaktadır.

Tüketim toplumu ayn› zamanda tüketimin öğrenilmesi toplumu, tüketime toplumsal bir biçimde alıştırma toplumudur; yani yeni üretim güçlerinin ortaya çıkması ve verimlilik taşıyan
ekonomik bir sistemin tekelci yeniden yapılanmasıyla orantılı yeni ve özgül bir toplumsallaşma tarzıdır.

Kapitalist zihniyetin Protestan ahlakında olduğunu öne süren Weber’ e göre; Modern Endüstriyel Kapitalizm, gelişen endüstriyel teknolojinin bürokratik bir örgütlenme aracılığı ile en fazla kâr elde etmeyi amaçlayan “modern işletmeler”in olduğu, burjuva sınıfının geliştiği, kentleşme ve pozitif hukuk sisteminin varolduğu kapitalizmdir.

1) Öncelikle belirtilmesi gereken özellik, tüketim toplumunun da durağan bir kavram olmadığı, yıllar içinde anlam ve kapsamının değişmekte olduğudur.

2) Tüketim toplumunun var olabilmesi için öncelikle, tüketimin piyasa koşullarında, fiyat-mübadele ilişkilerinde, profesyonel yöneticilerin yönetiminde sunulması ve tüketiciler tarafından tüketilme isteği ve tüketim yeteneği gerçekleştirilmesi gerekir.

3)Tüketim toplumu, tüketim kültürü ve tüketim eylemleri ile bağlantılı bir kültürü anlattığından, “Her toplumun her dönemde tüketim kültürü vardır.” denilebilir.

4) Tüketim toplumunu oluşturan önemli ekonomik faktörler arasında kalite
üretiminin ve verimliliğin artması sonucu artan boş zaman ve tüketim gösterilebilir.

5)Tüketmek için çalışmak ve üretmek gerekmekte ve böylece satın alabilecek ürün ve hizmetleri bulabilmek olanaklı olabilmektedir.  

Perakendecilik, kitle üretiminin kitlesel tüketimle arasındaki bağlantıyı uyumlaştırması, sürekli kılması görevini üstlenir. Bu özellik, bir perakende türü olarak AVM’lerin gelişmesini ve tüketim toplumunun önemli kurumlarından biri olmasını sağlamıştır. Özel park yerleri, ısıtma, ışıklandırma, etkinlikler, güvenlik gibi konular, özellikleri arasındadır. Birçok mağazanın bir arada bulunduğu bir mekan olan AVM’ler zaman içerisinde yaşam biçimi alanları, outletler gibi uzmanlaşmış ve çeşitlenmiş biçimde gelişmiş ve tüketicilerin yaşantısında vazgeçilemez kurum haline dönüşmüştür.

Üretim ile tüketim arasındaki denge ve sürekliliği sağlamak görevi reklamlar tarafından gerçekleştirilmektedir.

Kitlesel izleyicilerin oluştuğu ve varlıklı ya da yoksul herkesin TV, radyo ve gazetelere ulaşabildiği bir dönemdir. Tek kişiden çok kişiye iletişim mevcuttur ve 1950-1970 yılları arası TV’nin altın çağı olarak adlandırılır. Öte yandan, 1960-1990 özellikle TV reklamcılığının gelişme gösterdiği dönemdir.

Ambalaj; ürünün kalitesinin korunmasını ve taşınabilmesini kolaylaştırmasının yanında alışverişi teşvik edici işlevi de son dönemlerde gelişmiştir. Böylece, ürünün uzak bölgelere güvenli biçimde gönderilmeleri olanaklı olmuş ve ticaret hacimlerinin gelişmesinde ve markalaşmada olumlu etkiler yaratılmıştır.

Başta teknolojik gelişmeler ve bankacılık olmak üzere birçok alanda tüketicilere yönelik kredi kolaylığı getiren kredi kartı kullanımı, 20. yüzyılın son çeyreği ile 21. yüzyılın başlarında tüm dünyada yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de de 1980’li yıllardan itibaren ekonomik büyümede bireysel harcamaların rolünün artmaya başlaması, doğal olarak tüketici kredilerine olan talebin de yükselmesine neden olmuştur. Alışverişin kolay ve yaygın olmasını sağlamak için kredi kartlarının kullanım hızı artmış ve ülkemiz kredi kartına taksitli satış uygulamasını bir yenilik olarak geliştirmiştir.

Tüketim toplumlarında oluşan gelişmeler, evde yapılan üretim ve tüketimin de değişmesine neden olmuştur. Oluşturulan modern evler, tüketim toplumunun kutsal mekanı olmuştur. Herkes tüketici olarak tanımlandığından ve her şey satın alınabilir olarak kabul
edildiğinden tüketim, insanların çalışma nedeni haline dönüşmüştür. Endüstrileşmeyle işyeri ve ev birbirinden ayrılmıştır. İşyeri, üretim birimi; ev ise, tüketim birimi olmuştur. 

Sol siyasal düşünceye göre, tüketimin emek ve işçi sömürüsüne dayandığı öne sürülür. Dünyada oluşan eşitsizlik, sevgisizlik, güvensizlik gibi olguların sebebinin tüketim toplumunda oluşan bencillik olduğunu ve bu durumun kapitalizmin tüketimi körüklemesinden, arzuları yönlendirirken sahte ihtiyaçlar yaratarak bu durumu sürekli hâle getirmesinden kaynaklandığı ileri sürülür. Böylece, tüketim tutkusu gelişmiş işçi sınıfının devrim yapma isteğini, bilincini ve gücünü törpüleyeceği, zamanla yok edeceği savunulur.

Estetik ve sanatsal bir değeri olmayan, piyasada çokça bulunan ürünü, yapıt (vs.) tarif etmek için kullanılan bir kavramdır.

Üst kültür ve aristokrat anlayışa göre, kitle tüketimi ve onun yarattığı tüketim kültürü, basitliğe ve ortalama zevklere hitap eder. Bu durumun toplumsal gelişmeye ve bireyin üst kültüre sahip olmasına hiç katkısı olmaz. Üst kültür ve aristokrat anlayış, taklitçilik, zevksizlik ve aşırı bir tüketim aracılığıyla kendilerine benzemeye çalışılmasını pek onaylamamaktadır. Günlük ve anlık zevkleri ortaya çıkartarak toplumsal sınıfların bozulmasına neden olduğu ve böyle bir tüketim tutkusu sonucu oluşan toplumsal yarışın topluma zarar verdiği kanısındadırlar.

Bilinçli tüketici;
• Kendine olan güveni artmış kişidir; çünkü, ürün çeşidi ve markalardaki sayısal ve çeşitlilik artış, korsan ve taklitlerin bollaşması da dahil, tüketicilerin kendine olan güvenini arttırmaktadır. Bu durum bol seçenekler arasında akılcı tercihler yapmasına yardımcı olabilmektedir.
• İyi bilgilendirilmiştir.
• Tercihler bağımsız ve tutarlıdır.
• Pasif değildir ve tüketim ile ilgili konulara dâhil olmayı ve kontrol etmeyi istemektedir.
• Pazarda daha çok yer almakta ve görünmektedir.
• Sosyal medya ile “tüketici, özgürlüğünü ve egemenliğini” hüküm sürmektedir.

Tüketim demokrasisi ya da tüketici demokrasisi olarak adlandırılan kavrama göre tüketici, ekonomik sistemde hangi ürün ve hizmetin üretileceğinin kararlaştırılmasında sürekli biçimde ekonomiye katkıda bulunmaktadır. Ekonomik demokrasi, ekonomik sistemi kontrol eden üç grup insanın, yani tüketici, işveren ve işçilerin paylarını açıklamaya çalışır. Tüketimin demokratikleşmesi, düşük gelirlilerin refahının kısmen de olsa artması ile daha da gelişmiş ve yaygınlık kazanmıştır. Böylece tüketim toplumu, elit ve ayrıcalıklı bir kesimden daha geniş kesimlere genişleyen bir içerik ve güç kazanmıştır

Küresel kriz tüketim alışkanlıklarını ve tüketime yönelik alışkanlıkları, davranışları değiştirmektedir. Bunlardan biri tüketicilerin satın almalarda daha seçici, akılcı ve tutumlu olmaları ve aldıkları ürünleri daha uzun süre kullanma istekleridir. Sürekli yeni şeyler alma ve tüketme ihtiyacını yeniden gözden geçiren tutumlu ve bilinçli yeni tüketiciler, değişen değerleriyle birlikte yeni bir toplumun oluşmasını tetiklemektedir. Ayrıca açgözlü ve benmerkezci bir sürecin sonucu oluşan küresel krizin etkisi, tüketiciler başta olmak üzere herkesin düşüncelerinde, değerlerinde ve davranışlarında farklılıklar, değişiklikler yaratmakta ve etkileri uzun bir süre bizimle birlikte olacak gibi görünmektedir.

Tüketim eylemini sorgulayan, inceleyen ve tercihleri ile çevre ve dünya ile ilgili sorumluluklarını yerine getirmeye çalışan, güçlenmiş, edilgenlikten çıkmış, bilinçlenmiş bir
tüketicidir.Yeni Tüketici denilen olguda, “tasarruf”, “sadelik”, “kendilik”, “etik”, “başkalarına duyarlı olma”, “adil ve etik ticaret” ile “insanlara ve çevreye özen gösterme” gibi değerler ön plana çıkmaktadır.

Gelişmiş Batı türü bir tüketim biçiminin gelişmekte olan ve gelir dağılımının adaletli olmadığı ülkelerde, kaynak israfına ve toplumsal çalkantılara neden olabileceği öne sürülür. Tüketim toplumunun aşırı, israfa varan ve sorumsuzca yapılan tüketimin gerçekleştirildiği bir toplum yapısı olarak anlaşılması yaygın bir durumdur. Böyle bir durum, ya üretim ile tüketimin yüksek düzeylerde denge halinde oldu¤unu ya da ürettiğinden daha çok tüketimi olan toplumları açıklamaya yardımcı olur. İleri düzeyde kalkınmasını yapmış, sanayileşmiş refah
toplumları olan ABD, Almanya, Japonya gibi ülkelerde birinci duruma yakın bir oluşum söz konusudur. Tüketim kapitalizmi ya da tüketici kapitalizmi ile adlandırılan bir yapı bu ülkelerde geçerlidir.