Çevre Kalitesini Etkileyen Faktörler

Bir bölgede yaşamakta olan nüfusa kullanılabilir kaynakların yeterli durumda olmaması, sağlık, ekonomik ve sosyal sorunların yaşanması durumuna “aşırı nüfuslanma" adı verilmektedir.

Bir bölgede var olan bütün ekonomik kaynaklar harekete geçirilerek, rahat koşullarda yaşayabilecek en fazla nüfus miktarına “taşıma kapasitesi” adı verilmektedir.

Nüfus artışı ile ekosistemlerin dengesi geriye dönüşsüz bir şekilde bozulmaktadır. Nüfus artışı ile çevrede meydana gelen olumsuz etkilere şunlar örnek verilebilir:

• Besin sorununun çözülmesi için orman, çayır, mera ve sulak alanların tarım arazine çevrilmesi
• Kentlere olan yoğun göç ile tarım alanlarına konut ve sanayi tesislerinin
  kurulması,
• Evsel ve endüstriyel atıklarla su, hava ve toprak gibi doğal kaynakların kirlenmesi,
• Kirliliğin yoğun olduğu bölgelerdeki flora ve faunanın zarar görerek biyolojik çeşitliliğin yok olması,
• Teknolojik gelişmelerin artması ile küresel çevre felaketlerinin yaşanması.

Nüfus ile çevre arasındaki etkileşim tek yönlü değildir. Yani nüfus artıkça çevre kalitesi bozulurken, çevredeki değişmeler de nüfus ve ona bağlı değişkenler üzerinde olumsuz bir şekilde etkili olmaktadır. Bu nedenle hem ekosistemin dengesini korumak hem de nüfus şartlarının iyileştirilmesini sağlamak amacı ile bazı önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu önlemlerin bazıları şu şekilde özetlenebilir:

• Sürekli ve dengeli kalkınma amacı ile nüfus ve çevre politikaları oluşturulmalı.
• Gelecekteki demografik değişimler ve çevre ilişkileri belirlenmeli.
• Doğal kaynakların tüketimi ve teknolojik gelişmeler nüfus ve kalkınma düzeyi ile entegre edilmeli ve iyi bir denge kurulmalı.
• Nüfus artışı ve dağılımı ekolojik kentleşme kavramına uygun bir şekilde planlanmalı ve bu konudaki farklı eğitim programları ile halk yaygın bir şekilde bilinçlendirilmeli.
• Nüfus taşıma kapasitesi, sürdürülebilir kalkınma ve sürdürülebilir yaşam çerçevesinde değerlendirilmelidir. Bu nedenle insanların temel ihtiyaçlarını karşıladığı doğal kaynaklar ve ekosistem içerisindeki canlı ve cansız tüm çevresel faktörlere büyük önem verilmelidir.

İnsanlar ve çevresi arasında denge kurarak doğal kaynakları tüketmeden, gelecek nesillerin ihtiyaçlarının karşılanmasına imkân sağlayacak şekilde bugünün ve geleceğin yaşamını ve kalkınmasını programlamadır.

Demografik olarak kentleşme, nüfusun kırsal ve tarımsal alanlardan kentlere göç etmesi; ekonomik anlamda kentleşme, tarım ve hayvancılık yapan nüfusun tarım dışı alanlarda faaliyet göstermesi; sosyo-kültürel anlamda kentleşme ise, demografik ve ekonomik olarak kentleşen insanların kentin gerektirdiği yaşayış biçimini benimsemesi ve kent kültürüne göre yaşaması demektir.

Kentleşme ile birlikte kırsal alandan şehirlere göç eden insanlar pek çok sorunu bir arada yaşamaktadır. Bu sorunların temel nedenlerinin başında süreklilik arz eden göçler, kentleşme ve endüstrileşme arasındaki uyumsuzluklar, alt yapısı yetersiz hızlı ve çarpık kentleşme, çevreye karşı olan duyarsızlıklar, bütüncül olarak ele alınmayan kentleşme politikaları gelmektedir. Kentlerde yaşayan insanların yaşadıklarısorunlar arasında yoksulluk, beslenme ve barınma problemleri, işsizlik, gelenek-göreneklerin yok olması, kültür yozlaşması, sağlıksız yaşam ortamları ve biçimleri, çevre kirliliğine maruz kalma sayılabilir. Plansız ve denetimsiz büyüyen kentlerde hava, su, toprak, görüntü, gürültü kirliliği ve doğal kaynakların hızla tüketilmesi ile meydana gelen çevresel etkiler halk sağlığını olumsuz bir şekilde etkilemektedir.

Kentleşme sorunlarına alternatif çözüm önerilerine birkaç örnek verelim:

• İnsanları şehirlere doğru göçe zorlayan faktörlerin tespit edilerek, olumsuz ekonomik ve yaşam koşullarına köklü çözümler getirilmelidir.
• Az gelişmiş bölgelerde ekonomik ve sosyal projelerle insanların refah düzeyi artırılmalıdır.
• Halk organik tarımın yaygınlaştırılması konusunda özendirilmeli ve ürünlerin pazar payı artırılmalıdır.
• Temiz teknoloji ile üretim yapan sanayi kuruluşları ülke genelinde yaygınlaştırılmalı ve yöre halkına istihdam sağlanmalıdır.
• Kentsel tasarımlarda çevre ön planda ele alınmalı ve imar planların uygulanmasında kesinlikle ödün verilmemelidir. Gecekondu alanları ıslah edilmeli ve mümkün olduğu kadar gecekondularda yaşayan insanlar için toplu
  konutlar inşa edilmelidir.
• Kentlerde toplu ulaşım araçları (metro ve raylı sistem gibi) yaygınlaştırılmalıdır.
• Üretici toplum fikrinin tüm bireylere kazandırılması için eğitim programları düzenlenmeli ve uygulanmalıdır.

Endüstriyel ürünlerin üretim, dağıtım ve kullanım aşamalarında çevre kalitesini etkilemesi ürünün cinsine ve miktarına bağlıdır. Aynı zamanda üretim sırasında açığa çıkan atıkların cinsi ve miktarı da endüstriyel kuruluşun faaliyetine bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Temiz teknoloji ile çalışmayan fabrikalar, hatalı yönetilen işletmeler, atıkların kontrolsüz bir şekilde atılması, kazalar ve bilinçsizce doğanın tahribatı sonucunda pek çok çevre felaketi yaşanmıştır. Toksik nitelikli atıklar nedeniyle pek çok insan ve canlı zarar görmüş hatta yaşamlarını yitirmiştir.

Herhangi bir maddenin atom çekirdeğindeki nötronların sayısı, proton sayısına göre oldukça fazla ise; bu tür maddeler kararsız bir yapı göstermekte ve çekirdeğindeki nötronlar alfa, beta, gama gibi çeşitli ışınlar yaymak suretiyle parçalanmaktadırlar. Bu şekilde çevresine ışın saçarak parçalanan maddelere radyoaktif madde denir.

1984 yılında yaşanan Bhopal (Hindistan) felaketinde böcek ilacı üreten fabrikanın kazara 40 ton metil isosiyanatı dışarı atması ile 18.000 kişi ölmüş, 150.000’den fazla insan zehirlenmiştir. Ukrayna’nın Çernobil kentindeki nükleer kaza sonrasında atmosfere büyük miktarda radyoaktif madde salınmış, kaza anında onlarca insan yaşamını kaybetmiştir. Günümüzde kazanın etkileri kanser vakaları şeklinde hâlâ devam etmektedir. İstanbul’un Ümraniye ilçesinde 28 Nisan 1993 tarihinde çöplükte biriken metan gazının patlaması sonucu meydana gelen faciada 27 kişi ölmüş, 12 kişi kaybolmuştur. 1950’li yıllarda Japonya’da “itai-itai” hastalığı adı verilen epidemik olayın kadmiyum zehirlenmesi olduğu ve Jinzu Irmağı’na karışan kadmiyumun halk tarafından sulama ve içme suyu amaçlı kullanılması ile ortaya çıktığı bilinmektedir. Benzer bir olay da aynı tarihlerde Japonya’nın Minimata şehrinde yaşanmıştır. Yüksek toksik etkiye sahip civalı atıklar Minimata Körfezine deşarj edilmiş ve hem denizde yaşayan canlılar hem de onları tüketen insanlarda zehirlenmelere yol açmıştır.

Litosfer (taşküre).

Toprak

Çölleşme tehditi altındaki Türkiye toprakları, doğal ve yapay olarak çeşitli olaylardan etkilenmektedir. Bu etkilenme sonucu topraklar çoraklaşma, sıkılaşma veya kirleticilerin birikmesi gibi içeriğinin değişmesi şeklinde bozulmakta veya erozyon, tarım dışı amaçlar ve hammadde olarak kullanılma şeklinde kütlesel olarak yok olmaktadır. Verimli tarım arazilerimiz hatalı gübreleme ve ilaçlama, plansız kentleşme, sanayileşme ve turizm yatırımları ile her yıl azalmaktadır.

• Evsel ve endüstriyel atıkların akarsu, göl ve denizlere deşarj edilmesi,
• Liman faaliyetleri, deniz trafiği ve kazaları (petrol ürünleri, radyoaktif
  madde ve zehirli madde taşıyan gemiler),
• Gemilerin temizlik işlemleri sırasında ortaya çıkan kirleticiler, sintine ve
  balast suları, katı atıkların ve evsel nitelikli suların denizlere atılması,
• Suyun doğal döngüsünü engelleyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik müdahaleler,
• Kıyılardaki yol yapımı, inşaat ve turizm amaçlı yapılanmadan kaynaklanan
  kirleticilerin denizlere karışması,
• Balık üretimi amacı ile kurulan çiftliklerin doğal dengeyi bozması,
• Dünyanın farklı alanlarındaki sucul organizmaların deniz taşıtları aracılığı
  ile Türkiye kıyılarına getirilmesi ve özellikle zararlı olan istilacı türlerin sucul biyozenginliklerimizi tehdit etmesi,
• Aşırı ve bilinçsiz avlanma.

Belli bir bölgeye özgün olup başka hiçbir yerde bulunmayan türdür.

Canlı türlerinin yok olma nedenlerinin başında, çevre kirliliği, bilinçsiz yapılan tarım, turizm, kentleşme, sanayileşme (özellikle ilaç, tekstil ve gıda sanayileri), avlanma faaliyetleri ve yetersiz çevre koruma politikaları yer almaktadır.

Ormanlar, odun hammaddesi elde etme amacının dışında, havadaki karbondioksiti alıp oksijen verme yolu ile sera etkisini azaltma, yağış ve iklimleri düzenleme, su tutma ve temizleme, erozyonu önleyerek toprak tutma, kötü hava koşullarına karşı çevresini koruma, tozları tutarak havayı temizleme, gürültüyü engelleme, insanlara eğlenme ve dinlenme ortamları oluşturma gibi pek çok olumlu amaca hizmet veren yaşam birlikleridir.

Enerji üretimi.

Dünyadaki enerji türlerinin kökeni güneş enerjisi olarak bilinmekte ve diğer enerjiler ise güneş enerjisi kökenli, “dönüşüm enerjileri” olarak tanımlanmaktadır.

Petrol, kömür ve doğalgaz gibi fosil kaynaklar, nükleer santrallerde kullanılan uranyum, plütonyum gibi radyoaktif maddelerdir.

Oluşumları milyonlarca yıl süren fosil kaynaklar nüfus artışı ve sanayileşme süreci ile hızla tükenirken, bir taraftan da atıkları (karbon monoksit (CO), karbon dioksit (CO2), kükürt dioksit (SO2), metan (CH4), azot oksit (NOx), vb.) ile hava, su ve toprak kaynaklarını kirletmekte ve canlı türlerin yok olmasına neden olmaktadır. 

Fosil yakıtlardaki karbonun yanma sonucu atmosferde çok fazla birikmesi sera etkisine ve küresel ısınmaya neden olması açısından oldukça tehlikelidir. Fosil yakıtlar içerisinde kömür çevresel açıdan oldukça sorunlu bir yakıttır. Kömürün yanması ile ortaya çıkan karbon monoksit (CO), oksijenden çok daha hızlı bir şekilde kandaki hemoglobine tutunarak vücuttaki oksijeni bloke etmekte ve baş ağrısı, koma ve hatta ölüme neden olmaktadır. Kömür ve petrolün yanması ile açığa çıkan, kükürt dioksit (SO2) ise toksik etkili bir bileşendir ve su ile birleşerek sülfürik aside dönüştüğünde ekosistemler üzerinde olumsuz etkilere neden olmaktadır. Ancak, doğalgazın yanmasıyla kokusuz azot oksit (NO) ortaya çıkmakta ve kısa sürede nitrata dönüşmektedir. Nitrat ise vücuda alındıktan sonra nitrik aside dönüşerek bağışıklık sistemini olumsuz bir şekilde etkilemektedir.

Temiz, çevre dostu ve yeşil enerji olarak adlandırılan “Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları”nın başlıcalarını hidrolik, rüzgâr, güneş, jeotermal, biyokütle ve deniz kökenli enerji kaynakları oluşturmaktadır.

• Yerleşim alanlarının ve endüstrilerin içme ve kullanma suyunu temin etme
• Sel ve taşkınları engelleme
• Çevre ziraatini geliştirme
• Ağaçlandırma çalışmalarını artırma
• Balıkçılığı destekleme
• Su kalitesini artırma
• Çevrenin estetik kalitesini artırma ve turizmi geliştirme
• İklim rejimini düzenleme.

• Hidroelektrik santrallerinin yapımı öncesinde ve yapımı aşamasında jelojik, meteorolojik ve hidrolojik çalışmalar, istimlak bedelleri ve inşaat yapım maliyetinin yüksek olması,
• Baraj gölünde tutulan suyun buharlaşması ile su içindeki tuz ve mineral seviyelerinin artması,
• Durgun baraj gölünün yeterince havalanmaması nedeni ile çözünmüş oksijenin azalması ve sudaki sıcaklığın artması,
• Aşırı alg üremesi ile ötrofikasyon olayının gerçekleşmesi, buna bağlı olarak bataklaşma ve göl suyunun kuruması,
• Akarsuyun doğal akışındaki yani hidrolik rejimindeki farklılaşmanın sucul ve sucul olmayan organizmaları olumsuz etkilemesi,
• Barajın yapılacağı alanlardaki yerleşim birimlerinin terk edilmesi, tarihi ve kültürel yapının bozulması ve arazi kullanım yapısının değişmesi,
• Büyük barajların depremlere neden olması.

Rüzgârdan sağlanacak enerji rüzgârın hızına, yönüne, esme sıklığına ve esme saat sayısına bağlı olarak değişmektedir.

Türkiye’de ilk kez İzmir, Çeşme’de rüzgâr enerjisi yatırımı yapılmış, daha sonra İstanbul, Çanakkale, Bandırma, Antakya, Manisa’da çalışmalar devam etmiştir.

Elektrik İşleri Etüt İdaresi ve Devlet Meteoroloji İşleri tarafından rüzgâr enerji planlamaları ve değerlendirmelerine referans oluşturmak ve rüzgâr enerji dönüşüm sistemlerine uygun olan alanları belirlemektir.

• Rüzgârın esmediği zamanlarda santralin çalışmaması (bu problemlerin azaltılması için diğer enerji üretim kaynakları ile kombine çalışması önerilir),
• Televizyon verici ve alıcıları arasında bir alanda ise televizyon yayınlarında problem yaratması,
• Gürültü problemi nedeni ile çevresindeki canlılar açısından olumsuz bir ortam yaratması,
• Estetik açıdan görüntü kirliliği yaratması.

• Rüzgâr santrallerinde yakıt olarak kullanılan rüzgârın parasız ve fosil yakıtlara oranla temiz bir yakıt olması,
• Rüzgâr enerji üretimi yapılan santrallerin çevresinde rahatlıkla tarım yapılabilmesi,
• Rüzgâr santrallerinin sökülmesi ile ortaya çıkan hurdaların söküm maliyetini karşılaması,
• Ömürlerini tamamlayan santrallarin kalkması ile kullanıldığı alanların kolayca eski haline gelmesi,
• Santrallerin üretiminin ülke içerisinde yapılması ile yakıt alımı da söz konusu olmadığından dışa bağımlılığın ortadan kalkması,
• Kırsal alanlara kurulan santrallerin arazi bedellerinin yöre halkına ekonomik girdi sağlaması,
• Kısa dönemde enerji talebi olan ülkeler için rüzgâr santrallerinin kısa sürede kurulması.

Isıl güneş teknolojileri iki kısma ayrılmaktadır. Birincisi düşük sıcaklık sistemleridir ve güneş havuzları, güneş bacaları, düzlemsel güneş toplayıcıları, vakumlu güneş toplayıcıları, su arıtma sistemleri, ürün kurutma ve seralar, güneş mimarisi ve güneş ocakları gibi sistemlerden oluşmaktadırlar. İkincisi ise yoğunlaştırıcı sistemlerdir ve merkezi alıcı sistemler, parabolik oluk toplayıcılar ve parabolik çanak sistemlerden oluşmaktadırlar.

Güneş pili yapmak için kullanılan yarı-iletken maddeler arasında silisyum, galyum arsenit, kadmiyum tellür bulunmaktadır.

Güneş pili sistemlerinin şebekeden bağımsız olarak kullanıldığı uygulama alanlarından bazıları şunlardır:

• Cadde, sokak, bahçe ve bina ve aydınlatması
• Binaların çatı ve dış cephelerinin kaplanması ile binanın elektrik ihtiyacının karşılanması
• Kırsal bölgelerdeki radyo, telsiz ve telefon gibi haberleşme istasyonları
• Tarımsal sulama
• Deprem gözlem istasyonları
• Orman gözetleme kuleleri
• Deniz fenerleri
• Meteoroloji gözlem istasyonları
• Akarsu, göl ve denizlerde su kalitesi gözlem istasyonları
• Petrol boru hatlarının katodik koruması
• Metal yapıların (köprüler, kuleler vb) korozyondan korunması
• İlk yardım, alarm ve güvenlik sistemleri.

Güneş enerjisi tükenmeyen ve temiz bir enerji kaynağıdır. Toksik gaz ve partikül madde gibi doğaya zarar verecek herhangi bir atığı bulunmamaktadır. Ayrıca, tüm dünya ülkelerinin ücretsiz yararlanabileceği ortak bir kaynaktır. Böylece, ülkelerin dışa bağımlılıkları da ortadan kalkmaktadır.

Yerkürenin iççekirdeğinde ısı yaklaşık 6000°C civarındadır. Kaygan magmalardan oluşan iççekirdekten yeryüzüne sıcak su, buhar ve gaz şeklinde çıkan bu ısı kayaları ve su havzalarını ısıtmaktadır. Bu yolla ısınan akışkanlar ve sıcak kayalardan elde edilen jeotermal enerji, ısıtma, kurutma ve soğutma işlemlerinde ve elektrik enerjisi üretiminde kullanılmaktadır. 

jeotermal kaynaklardan; gübre, hidrojen, karbondioksit gibi çeşitli maddelerin üretiminde, düşük sıcaklıklarda kültür balıkçılığının yapılmasında, termal turizm adı verilen kaplıcalarda, fizik tedavi merkezlerinde, maden suyu veya mineral su üretiminde yararlanılmaktadır.

• Jeotermal enerjiden elde edilen birim gücün maliyetinin hidroelektrik santralleri dışındaki termik ve diğer santrallerden elde edilene göre daha ekonomik olması,
• Fosil yakıtlı santrallere göre çok daha az çevre sorununa yol açması,
• Re-enjeksiyon teknolojilerinin giderek gelişmesiyle çevre sorunlarının minimuma indirgenmesi ile temiz bir enerji kaynağı olması,
• Son yıllardaki teknolojik gelişmeler ile sadece yüksek sıcaklıktaki arazilerden değil düşük sıcaklıktaki arazilerden de elektrik üretiminin yapılması,
• Ülkelerin kendi doğal enerji kaynaklarını kullanarak enerjide dışa bağımlılıklarını azaltması,
• Yenilenebilir olması ve yerinde kullanılması.

• Sondaj alanları ve jeotermal işletmelerin çevresindeki ekosistemin bozulması,
• Kuyu sondajları boyunca jeotermal sıvı ile temasta olan su ve toprağın kirlenmesi,
• İşletme sırasında özellikle karbondiokasit ve hidrojen sülfür gazlarının açığa çıkması,
• Jeotermal sıvıların aranması çalışmalarında kullanılan kimyasalların çevreyi kirletmesi,
• Jeotermal sıvının sucul ekosistemlere karışması ile suyun kimyasal ve fiziksel özelliklerinin değişmesi, özellikle ısı artışı ile canlı türlerin yok olması,
• Yeraltı rezervuarından sıvı çekilmesi ile toprakta çökmelerin olması.

Hidrojen.

Hidrojen fosil yakıtlara oranla yaklaşık % 30 daha verimli bir yakıttır ve yakıt olarak kullanıldığı enerji sistemlerinde, atmosfere atılan ürün sadece su veya su buharı olmaktadır. Hidrojen enerjisinin üretimi sırasında su buharı dışında çevreyi kirletici ve sera etkisini artırıcı hiçbir gaz ve zararlı kimyasal madde açığa çıkmamaktadır.

Hidrojen; temiz ve yenilenebilir olması, kolay ve güvenli bir şekilde taşınabilmesi, depolanması, yüksek kalori değerine sahip olması, ısı, elektrik veya mekanik enerjiye kolaylıkla dönüşmesi, hafif olması, karbon içermemesi ve ekonomik olması nedeniyle ideal bir yakıt olarak kabul edilmektedir.

Hidrojenin elde edilmesinde ise fosil yakıt yöntemleri, elektroliz, ısıl kimyasal yöntemler, fotobiyolojik sistemler, doğrudan ısı yöntemi, termokimyasal yöntem, elektrolitik yöntem ve fotolitik yöntemler kullanılmaktadır.

Bitkisel kaynaklar, hayvansal atıklar, şehir ve endüstri atıkları.

Biyokütle enerjisi.

Söğüt, karakavak, okaliptüs, kavak, miscanthus, sorgum, şeker kamışı, mısır, şeker pancarı ve yeşil, mavi-yeşil algler gibi su bitkileri.

Biyokütleden elde edilen sentetik akaryakıtlar içerisinde, alkol karışımlı benzin ve bitkisel yağ karışımlı motorin yer almaktadır.

Deniz kökenli yenilenebilir enerji kaynakları; deniz sıcaklık gradyent enerjisi, dalga enerjisi, gel-git ve deniz akıntıları (boğazlarda) enerjisidir.

Deniz sıcaklık gradyent enerjisi.

Dalga enerjisi.

• Su kaynaklarında azalma
• Katı ve sıvı atıkların artması ve bu atıkların bertaraf edilememesi
• Gürültü kirliliği
• Estetik kirlilik
• Sahil kirliliği
• Tarihi eserlerin tahrip olması
• Yaban hayatının yok olması
• Biyolojik çeşitliliğin azalması
• Halk sağlığının bozulması.