EKOLOJİ VE ÇEVRE BİLGİSİ

Çevre bilimini ve çevre sorunlarını anlamak için "insan nüfusu artışı", "kentleşme", "sürdürülebilirlik", "küresel perspektif" ve "değerler ve bilgi" olmak üzere beş önemli anahtar başlığın anlaşılması gerekir. Bu çerçevede, kutup bölgelerinin atmosferlerinde hiç kullanılmadıkları halde DDT tespit edilmiş olması, çevre sorunlarına çözüm ararken küresel bir bakış açısına sahip olmak gerektiğini ortaya koyar. Benzer şekilde atmosfere salının bazı gazlar nedeniyle dünya küresel ısınma sorunuyla karşı karşıya kalmıştır. Doğru cevap D’dir.

Enerji kaynakları birincil ve ikincil enerji kaynakları olarak ikiye ayrılır. Birincil enerji, herhangi bir enerji dönüşümünden henüz geçmemiş enerjidir. Fosil yakıtlar, biyokütle, jeotermal enerji, nükleer enerji, güneş enerjisi, gelgit enerjisi, dalga enerjisi ve rüzgar enerjisi birincil enerji kaynaklarıdır. Eğer enerji bir diğer enerji biçimine dönüştürülüyorsa ikincil enerji adını alır. Kömür, petrol, doğalgaz ve rüzgar gibi birincil enerji kaynaklarından dönüştürülen elektrik, ikincil enerji kaynağına örnek olarak verilebilir. Doğru cevap E’dir.

Hava kirletici kaynaklarını “sabit” ve “hareketli kaynaklar” olarak ikiye ve sabit kaynakları da "nokta kaynaklar" (termik santraller), "alansal kaynaklar" (kentsel yerleşimler) ve "çizgisel kaynaklar" (karayolları, tren yolları) olarak üçe ayırmak mümkündür. Buna ek olarak, sabit bir lokasyonu olmayan kaynaklar mobil kaynaklar olarak değerlendirilirler. Bu anlamda karayolu ya da havayolu taşıtları hareketli kaynaklardır. Doğru cevap B’dir.

Ozon güneşten gelen zararlı ışınları tutma kapasitesine sahip olduğundan, üst atmosferde derişiminin azalması zararlı ışınların yeryüzüne daha fazla ulaşması anlamına gelir. Yeryüzüne ulaşan ve zararlı ışın olarak adlandırılan ultraviyole ışınları (UV) canlı hayatına zararı olan ışınlardır. Bu nedenle troposferdeki ozon “kötü ozon” olarak nitelendirilirken, stratosferdeki ozon “iyi ozon” olarak nitelendirilir. Doğru cevap B’dir.

Ülkemizde hava kalitesinin korunmasına yönelik ilk kapsamlı düzenleme 2 Kasım 1986 yılında yayımlanan "Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği"dir. Bu Yönetmelik’in amacı, her türlü faaliyet sonucu atmosfere yayılan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonları kontrol altına almak; insanı ve çevresini hava alıcı ortamındaki kirlenmelerden doğacak tehlikelerden korumak; hava kirlenmeleri sebebiyle çevrede ortaya çıkan umuma ve komşuluk münasebetlerine önemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya çıkmamasını sağlamaktır. Doğru cevap C’dir.

Akarsularda, göllerde ve diğer su ortamlarında su kalitesinin ana belirleyicisi “çözünmüş oksijen”dir. Doğru cevap A’dır.

Suyun kirlenmesine neden olan kirleticiler ve kaynaklardan en önemli ötrafikasyon (oksijen tüketen alg gibi organizmaların ortamda çoğalması) kaynağı "nutrientler"dir. Yeraltı ve yüzey sularına geçerek  önemli sağlık sorunlarına ve kirliliğe neden olan nitratların önemli kaynakları tarımsal ve evsel fosfor ve azot kullanımı ve kanalizasyondur. Doğru cevap C’dir.

Su kirliliğinin kontrolüne yönelik tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu konudaki ilk yasal düzenleme 4 Nisan 1971’de yayınlanan “Su Ürünleri Kanunu"dur.  Daha geniş kapsamlı, su, toprak ve hava kirlenmesinin önlemesi, ülkenin doğal ve tarihsel kaynaklarının korunmasına yönelik "Çevre Kanunu" ise 1983’te yayınlanmıştır. Buna ek olarak, su kirliliğine ilişkin 31 Aralık 2004 tarihinde “Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği” yayımlanmıştır. Daha sonraki tarihlerde “Tehlikeli Maddelerin Su ve Çevresinde Neden Olduğu Kirliliğin Kontrolü Yönetmeliği”, “Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği”, “İçmesuyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik” ve “Yüzme Suyu Kalitesi Yönetmeliği” yayımlanmıştır. Doğru cevap B’dir.

Toprak kirliğinde organik ve inorganik kirleticiler son derece önemlidir. En önemli organik kirletici grupları yakıt hidrokarbonları, çok halkalı aromatik hidrokarbonlar (PAHs), poliklorlu bifeniller (PCBs), klorlu aromatik bileşikler, deterjanlar ve pestisitlerdir. Nitratlar, fosfatlar, kadmiyum, krom, kurşun gibi ağır metaller ve radyoaktif maddeler ise önemli inorganik kirleticilerdir. Doğru cevap D'dir.

Su ve atık su arıtım süreçleri "fiziksel ve kimyasal arıtma süreçleri", "biyolojik arıtma süreçleri" ve "ileri arıtım yöntemleri" olmak üzere üç ana başlık altında sınıflandırılabilir. Bunlardan fiziksel ve kimyasal arıtma süreçlerinde uygulanan yöntemler; ızgaralar, kum tutucular, havalandırma, koagülasyon, çöktürme (sedimantasyon), yüzdürme (flotasyon) ve süzme (filtrasyon) olarak özetlenebilir. İleri arıtım yöntemleri ise kimyasal yükseltgenme, iyon değişimi, adsorpsiyon, membran teknolojisi, dezenfeksiyon ve gaz sıyırma olarak ifade edilebilir. Doğru cevap E’dir.

Çevre Bilimi, pek çok bilim dalını (ekoloji, biyoloji, fizik, kimya, zooloji, mineroloji, jeoloji) içine alan disiplinlerarası bir bilimdir. Çevre biliminin amacı çevreyi ve bileşenlerini anlamak ve çevresel sorunlara çözüm üretmektir. Günümüzde çevre bilimi; çevresel sistemleri, bütünsel, kantitatif ve disilinler arası bir anlayışla inceleyen bir bilim dalı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Petrol, doğal gaz ve kömür gibi yenilenemeyen enerji kaynakları günümüzde dünya enerji üretiminde öncelikli kaynaklardır. Doğalgazın çevreyi daha az kirletmesi nedeniyle enerji üretimindeki payı gün geçtikçe artmaktadır. Dünyanın en çok kullanılan enerji kaynağı petroldür. İkinci sırada kömür, üçüncü sırada doğalgaz gelmektedir.

Elektrik üretiminde kullanılan dünya enerji kaynaklarının paylarına bakıldığında ise kömürün ilk sırada olduğunu ve önümüzdeki 20 yılda da ilk sırada olacağı tahmin edilmektedir.

Enerji kaynaklarının kullanımı esnasında atmosfere salınan karbondioksit gazı küresel ısınmaya neden olmaktadır. Dolayısıyla enerji üretimi ve tüketimi çevresel problemlere neden olmaktadır. Bir yandan CO₂ emisyonlarını azaltmaya çalışırken artan enerji ihtiyacını mevcut enerji kaynakları kullanarak karşılamaya çalışmak gerçekten zor bir durum oluşturmaktadır. Karbondioksit emisyonları açısından kömür ilk sırada gelmekte, petrol ve doğal gaz onu izlemektedir. Hidro enerji ise en az CO₂ emisyonuna neden olan enerji kaynağıdır.

Su, yaklaşık % 70 oranında tarımsal amaçla kaynaklarından çekilmektedir. Dolayısıyla tarımsal aktiviteler en önemli su kullanımına neden olan aktivitelerdir. Endüstri amaçlı kaynaklardan çekilen su ise dünya genelinde %25 oranındadır. Güç santrallerinde soğutma amaçlı su kullanımı en büyük endüstriyel su kullanımı kalemini oluşturmaktadır. Evsel amaçlı su kullanımı ise geri kalan kısmı oluşturmaktadır. Evsel kullanım; içme, pişirme ve yıkama amaçlıdır.

Atmosferin yere temas eden ve etrafımızı çevreleyen en alt katmanı troposferdir. Gazların en yoğun olduğu katmandır. Hava kirliliği ile ilgili olayların büyük kısmının gerçekleştiği bu katman tüm canlıların direk temas ettiği katmandır. Atmosferi oluşturan gazların %80’i ilk 10 km içindedir.

Hava, atmosferi meydana getiren gazların karışımıdır. Hacim olarak %78.09 azot, %20.95 oksijen, %0.93 argon ve %0.03 karbondioksit bulunan havada, çok küçük miktarlarda diğer gazlar da bulunmaktadır. Ayrıca havada %5’e varan düzeyde su buharı bulunursa da, su buharı derişimi çok değişken olduğundan belli bir yüzdeyle ifadesi mümkün değildir.

Hava kirletici kaynaklarını “sabit” ve “hareketli kaynaklar” olarak ikiye ayırmak mümkündür. Sabit kaynaklar ise kendi arasında nokta kaynaklar (termik santraller gibi), alansal kaynaklar (kentsel yerleşimler) ve çizgisel kaynaklar (kara yolları, tren yolları) olarak üçe ayrılırlar. Sabit bir lokasyonu olmayan kaynaklar ise mobil kaynaklar olarak değerlendirilirler. Bu anlamda karayolu ya da hava yolu taşıtları hareketli kaynaklardır.

Kükürt dioksit (SO₂): En önemli doğal kaynağı volkan patlamalarıdır. Kentsel ortamlardaki en önemli kaynağı evsel ısınmada kullanılan kömür yakılmasıdır. Endüstriyel bölgelerde ise enerji üretimi amacıyla kömürün termik santrallerde yakılması önemli miktarlarda SO₂ gazının atmosfere salınmasına neden olmaktadır. Öte yandan atmosfere salınan SO₂ gazı atmosferde girdiği reaksiyonlar sonucu sülfürik asite (H₂SO₄) dönüşmektedir. Sülfürik asit ise asit yağmurunu oluşturan önemli bir kirleticidir. Asit yağmurları özellikle ormanlara ve tarihi, kültürel varlıklara zarar vermektedir.

Biyolojik Arıtma Süreçleri: Atık suların içinde bulunan ve kirletici madde olarak tanımlanan askıda ve çözünmüş halde bulunan kirletici maddelerin mikroorganizmalar tarafından oksijenli (aerobik), oksijensiz (anaerobik) ve fakültatif (kısmen aerobik, kısmen anaerobik) şartlarda parçalanmasıdır. Bu parçalanma esnasında kirleticiler, çevresel açıdan zararsız bileşenleri dönüştürülmektedir.