EĞİTİM TARİHİ

Osmanlı Devleti’nin, kuruluşundan itibaren birçok örgün ve yaygın eğitim kurumlarına sahip olduğu görülür. Osmanlı Devleti’nin örgün eğitim kurumları, başta medreseler olmak üzere, Sıbyan/mahalle mektepleri, Enderun Mektebi ve farklı seviyelerdeki askerî okullardır. Bunun yanında bütün toplum kesimlerine hitap eden yaygın eğitim kurumları vardır. Camiler, mescit­ler, ribat, tekke, zaviye, kervansaray, ahi teşkilatları, loncalar, kütüphaneler, sahaflar ve kitapçı dükkânları, âlim ve devlet adamlarının ev, konak ve saray­ları ile kahvehaneler, başta gelen yaygın eğitim ya da halk eğitimi mekânlarıdır.

Cami, bir Müslüman beldesinin en belirgin göstergesidir. Dolayısıyla Müslü­man beldelerde merkezî konumu daima camiler belirlemiştir. Toplum, büyük öl­çüde camiye göre örgütlenmiştir. Osmanlı klasik döneminde meydana gelen kül­liyelerin de en büyük unsurlarından biri camiler olmuştur. Dolayısıyla medreseler ve diğer eğitim merkezleri büyük ölçüde cami çevresinde bulunmaktadır. Süley­maniye, Ayasofya, Fatih, Selimiye medreseleri bunun en güzel örneğidir. Medrese ile cami arasında sıkı bir ilişki vardır. Medrese hocaları aynı zamanda camilerde de dersler vermişlerdir.

İslam’da ibadet yerinin en yaygın adı camidir. Tekkelerde de tıpkı medresede olduğu gibi İslami ilimler okutulur ve uygula­nırdı. Burada asıl önemli olan kalplerin eğitilmesidir. Kervansaray ve han, yolcuların rahat etmeleri için inşa edilen yerlerdir. Burada yolculara din, dil, ırk farkı gözetmeksizin hizmet verilir, emniyet içinde olmaları sağlanırdı. Aynı zamanda han ve kervansaraylarda ibadet edilebilir, dileyen başkalarından ilim öğrenebilirdi. Osmanlı Dönemi’nde bazı âlimlerin evleri aynı zamanda okuldur. Özel­likle sıbyan mektebi, ho­canın evi ya da evine en yakın yer olarak düzen­lenirdi.

Medrese, ders okutulan yer anlamındadır.

Osmanlı klasik dönemi ihtisas medreseleri: Darülhadisler, Darüttıplar/Darüşşifalar, Darülmesnevîler ile Darülkurrâlar’dır.

İslami ilim ve eğitim kurumu olan medresenin temel amacı, İslam’ın temel inanç ve amel hükümlerinin öğretilmesi, zamanın ve bölgenin şartlarına göre geliştiril­mesi ve günlük hayata uygulanabilmesi/uyarlanabilmesi için gerekli düzenleme­lerin yapılmasıdır.

Medreselerin bozulmaya başlamasında birinci sebep, siyasetin ulemaya ve ilmî ortamlara müdahale etmesi ve onları denetim altına alma politikalarıdır. İkinci olarak, ilimlerin bir bütün olarak öğrenilmesinde riyazi (matematik­sel) ilimlere olan ilginin azalması, hatta dışlanmasıdır. Üçüncü bir sebep, medrese içindeki yükseltmelerde hatır, gönül, kayırma ve rüşvetin yaygınlaşması; hak etmeyenlerin itibar ve mevki elde etmeleridir. Dördüncü bir sebep, medreselerde ilmî çalışma yapanların dış dünyaya kapalı kalmaları, özellikle Avrupa’da meydana gelen bilimsel ve teknolojik gelişmeleri takip etmemeleri, çalışmalarını onlarla karşılaştırmamalarıdır. Beşinci bir sebep ise medrese talebeleri arasında baş gösteren disiplinsizlik ve ayaklanmalardır.

Enderun Mekte­bi II. Murat döneminde oluşmuş ve Devletin son zamanlarına kadar başarılı bir şekilde eğitim vermeye devam etmiştir. Devşirme yaşı yedi sekiz yaşından on altı, on yedi yaşlarına kadar olabilmiştir ve bütün bu işlemler sıkı bir kayıt alma sistemiyle gerçekleşmiştir. Müslüman ailelerin çocukları çok uzun süre devşirilmemiştir. Enderun Mektebinde yetişecek çocuklar ileride sadrazam dâhil üst düzeyde devlet adamı olabilirdi.

17. yüzyılda gerek yazdı­ğı eserler gerekse ilme, devlet ve toplum haya­tına getirdiği eleştirilerle dönemin en önemli âlimlerinden biri olan ve Avrupalıların Hacı Halife lakabıyla tanıdıkları Osmanlı âlimi Kâtip Çelebi’dir.

Bir toplumda düzenli, planlı, zamanı ve mekânı belli, hedef kitlesi ve amacı belirgin, idari kontrol altında yapılan resmî eğitime “örgün eğitim” denir. Kesin bir plan ve programdan mahrum, zamanı ve mekânı çok kesin olmayan, hedef kitlesi ve amacı dağınık olan, hayat boyu devam eden eğitime de “yaygın eğitim” denir. Osmanlı Devleti’nin örgün eğitim kurumları, başta medreseler olmak üzere, Sıbyan/mahalle mektepleri, Enderun Mektebi ve farklı seviyelerdeki askerî okullardır. Bunun yanında bütün toplum kesimlerine hitap eden yaygın eğitim kurumları vardır. Camiler, mescitler, ribat, tekke, zaviye, kervansaray, ahi teşkilatları, loncalar, kütüphaneler, sahaflar ve kitapçı dükkânları, âlim ve devlet adamlarının ev, konak ve sarayları ile kahvehaneler, başta gelen yaygın eğitim ya da halk eğitimi mekânlarıdır. Doğru cevap D'dir.

Tekke eğitimi zorunlu değildir, belli bir yaş sınırı yoktur. Teslimiyetçi bir eğitim olup süresi belli değildir, yatılı ve gündüzlü seçenekleri vardır. Tekkelerde de tıpkı medresede olduğu gibi İslami ilimler okutulur ve uygulanırdı. Bunun yanında Türkçe, Farsça ve Arapça öğretilir, bazı klasik metinler ve eserler topluca okunur. Günlük ya da haftalık dualar okunur, zikirler yapılır. Güzel sanat eğitimi de verilir. Tekke eğitiminde önemli olan kalplerin eğitilmesidir. Bu eğitim sisteminde “kâl ilmi değil, hâl ilmi” yani yazı ve konuşma değil, davranış ve sezgiler ön plandadır. Aşk ve vecd içinde bir eğitim tekkenin özüdür. Bir şeyleri konuşmak değil, uygulamak esastır. Doğru cevap A'dır.

Bilinen ilk Osmanlı sıbyan mektebi Sahn-ı Seman ve Tetimme medreseleriyle birlikte Fatih Sultan Mehmet zamanında yaptırılmıştır. Doğru cevap C'dir.

Osmanlı eğitim sisteminin ilk kademesi olan sıbyan mektepleri, mahalle mektebi, darü’t-ta’lim, mektep, mektephâne, muallimhâne, darü’l-ilm, beytü’t-ta’lim, küttâb gibi isimlerle anılmıştır. Adâb-ı muhasebe ise Fatih'in sıbyan mekteplerine hoca yetiştirecek medreselerde okutulmasını istediği, bugünkü anlamda tartışma metodu anlamındaki derslerden biridir. Doğru cevap D'dir.

Medresenin temel amacı, İslam’ın temel inanç ve amel hükümlerinin öğretilmesi, zamanın ve bölgenin şartlarına göre geliştirilmesi ve günlük hayata uygulanabilmesi/uyarlanabilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılmasıdır. Bunun için öncelikle Arapçayı bütün incelikleriyle öğrenmek gerekirdi. Bu, temel ilimleri okuyabilmek için gerekliydi. Diğer öğrenilmesi gerekli dersler ise Usul-i Fıkıh, Hadis, Tefsir ve Kelam'dı. Genel medreselerde fen bilimlerinden astronomi, matematik, coğrafya vb. dersleri okutan hocalar olmuştur ve bu durum daima desteklenmiş ve hoş karşılanmıştır. Ancak bu ilimlerin okutulması seçmeli olup hocanın bilgi ve ilgisine bağlıdır. Osmanlı medreselerinde felsefe eğitimine ancak İslami ilkeleri akli kanıtlarla pekiştirmeyi amaçlayan ilahiyat eğitime bir hazırlık olarak izin verilmiştir. Medresenin temel görevleri arasında değildir. Doğru cevap B'dir.

1460 ile 1470 arasında Fatih Camii’ni yaptırdığında çevresinde Sahn-ı Seman ya da Semâniye Medreseleri adı verilen sekiz meşhur medreseyi kurmuş ve her birine meşhur âlimleri yerleştirmiştir. Bu medreselerin hemen yanında onlara talebe yetiştirecek daha alt düzeyde sekiz medrese daha inşa edilmiştir ki bunlara da Tetimme medreseleri denir. Doğru cevap E'dir.

Medrese öğrencileri uzun yıllar medrese eğitimi aldıktan sonra hangi alanda uzman olmak isterse, o uzmanlık alanının hocası nerede ise onun yanına bir referansla giderdi. Ondan da yeterli bir süre ders aldıktan sonra uzmanlık belgesi, diploma anlamına gelen icazetnâme alırdı. Doğru cevap A'dır.

Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nde genel medreselerin üstünde ihtisas medreseleri açılmıştır. Darülhadislerde, hadisler üzerine daha derinlemesine yöntem, bilgi ve yorum odaklı eğitim bu medresede veriliyordu. Darüttıp sağlıkla ilgili bilimler okutulur ve halka Darüşşifada yani hastanede hizmet verilirdi. Mesnevi’yi farklı biçimlerde okumak ve yorumlamak için onun yolundan gidenlerin bir araya gelip eğitim aldıkları yerlere Darülmesnevî denirdi. Kur’an-ı Kerim’in okuma usullerin öğrenildiği ve hafızlık eğitiminin yapıldığı yerlere Darülkurrâ (okuma evi) denilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Medreselerin bozulmaya başlamasında birinci sebep, siyasetin ulemaya ve ilmî ortamlara müdahale etmesi ve onları denetim altına alma politikalarıdır. İkinci olarak, ilimlerin bir bütün olarak öğrenilmesinde riyazi (matemetiksel) ilimlere olan ilginin azalması, hatta dışlanmasıdır. Üçüncü bir sebep, medrese içindeki yükseltmelerde hatır, gönül, kayırma ve rüşvetin yaygınlaşması; hak etmeyenlerin itibar ve mevki elde etmeleridir. “Beşik uleması” kavramı ortaya çıkmıştır ki bazılarının çocukları daha çocukken müderris ilan edilmiştir. Bu uygulama, ilim dünyasında niteliği düşürmüş ve büyük rahatsızlıklara sebep olmuştur. Dördüncü bir sebep, medreselerde ilmî çalışma yapanların dış dünyaya kapalı kalmaları, özellikle Avrupa’da meydana gelen bilimsel ve teknolojik gelişmeleri takip etmemeleridir. Beşinci bir sebep ise medrese talebeleri arasında baş gösteren disiplinsizlik ve ayaklanmalardır. Doğru cevap E'dir.

Birinci olarak, Enderun Mektebinde yetişecek çocuklar ileride sadrazam dâhil üst düzeyde devlet adamı olabilirdi. Müslüman ve Türk bir aileden gelen çocuğun saltanat iddiasında bulunması ve böylece devletin geleceğini tehlikeye düşürmesi ihtimal dâhilindeydi. İkinci olarak, Osmanlı Devleti hiçbir zaman yalnızca Türklerin ve Müslümanların bir devleti değildi. Dolayısıyla Müslüman bir devletin üst kademelerinde gayrimüslim ailelerden kişilerin yer alması, onların aidiyet duygusu kazanmalarına, devleti daha çok benimsemelerine ve sadık olmalarına imkân tanıyacaktır. Üçüncü olarak ise Osmanlı devlet idarecileri yönettikleri toplumda bilgili, zeki, kabiliyetli ve farklı açılardan değerli insanları her zaman ön plana çıkarmışlar, gözetmişler, ödüllendirmişler, korumuşlar ve onlardan devlet ve toplum adına faydalanmışlardır. Doğru cevap C'dir.