EĞİTİM TARİHİ

Orta Çağ’da devlet eğitim sisteminin sarsılma­ya başladığı dönemden itibaren Roma Kilisesi’nin kendi okul organizasyonlarını -devletten bağımsız olarak- geliştirmeye başlamasıyla değişim süreci içerisine girmiştir. Bu yıllarda “pagan” Doğu’nun okulları yavaş yavaş tarih sahnesinden silinirken “Hristiyan” Batı’nın eğitim kurumları yükselişe geçmiştir. 529 yılında­ki imparatorluk fermanıyla Atina’da Platon’un kurduğu Akademia kapatılırken, aynı yıl Monte Cassino açılmıştır. Yine yerel kiliselerin denetiminde ilkokulların açılmasıyla ilgili yasal düzenlemelerde önemli adımlar kaydedilmiştir. Roma Ki­lisesi, tüm çalışan sınıfın eğitim sorumluluğunu üzerine aldığını ilan etmiştir. Bu doğrultuda zaman ve mekânın muhtelif ihtiyaçlarına göre; (i) Hristiyanlık dinini yeni kabul edenler için ilmihâl okulları (ii) Hristiyanlık dinini yaymak ve sapkın eğilimlerle mücadele etmek için felsefe okulları, (iii) ruhban sınıfının yeni üyelerini yetiştir­meye yönelik piskopos ve katedral okulları olmak üzere eğitim kurumları başlıca üç kategoride toplanmıştır.

Hristiyan Batılı, bir daha asla vazgeçmeyece­ği eğitim idealine kavuşmuştu: Toplumsal sınıfına, statüsüne bakılmaksızın daha fazla sayıda insana daha nitelikli eğitim hizmeti vermek. Bu fikir, yalnızca yönetici zümre arasında değil halk nazarında da sağlam bir yer kazanmıştır. İnancı, aklın ışığında kanıtlama arayışı giderek yaygın bir eğilim hâline gelmekteydi. Böylece Orta Çağ Hristiyan düşüncesi, aklın emirleri ile kalbin buyruklarını ahenkli bir hâle getirebilmek için inanç ve akıl arasında bir denge arayışı içerisine girmişti. 11. yüzyılda asil yahut yoksul tabakaya mensup çok sayıda anne, çocuğuna evvela şiir öğretmekte ve gramer okuluna göndermekteydi. Burada, iyi bir Latince tahsilinin ardından hukukçu olmasını planlamaktaydı. Bu asırda, Latince kız ço­cukları için de itibar artırıcı bir hüner hâline gelmişti. Ayrıca din kurumlarının ve kurallarının hâkim olduğu taşra eğitim programlarında, el sanatları ve zana­atlar gibi pratik dersler de kabul görmeye başlamıştı. Hangi sınıftan olursa olsun yükseköğretim hakkı bulunmayan kadınların, Orta Çağ’da kimi zaman doktorluk kimi zaman -şiir ve roman gibi edebî eserlerin dışında- yazarlık yaptıkları tespit edilmiştir. Tıp ve hukuk, laik kesimin eğilim gösterdikleri alanlar olup manastır yahut piskopos okulları, hukuk bilimini, sosyal bilimlerle bir arada okutmuştu. Tıp ve hukuk, zamanla dinden ayrı bir disiplin hâline gelerek geliştiler ve yeni seçkinle­rin eğitiminde oldukça önemli bir toplumsal rol oynadılar. Esasen Orta Çağ bo­yunca eğitimi ihmal edilmeyen tek alan olması itibarıyla hukukun özel bir önemi vardır. Bilhassa Roma hukuku, skolastik anlayışın altyapısını oluşturması açısın­dan klasik edebiyat alanı içerisinde değerlendirilmiştir. Bologna Üniversitesi, bu dönemde hareketlenen hukuk eğitiminin merkezi hâline gelmiş ve bir taraftan Roma hukukunun yeniden canlandırılmasına diğer taraftan gerçek anlamda kilise hukukunun doğmasına öncülük etmiştir. Üniversitelerin kuruluşuna kadarki dönemde, Batı’nın en tanınmış yazar­larının, tabiplerinin, hukukçularının ruhban sınıfına mensup olması, şüphesiz olağandı. Bununla birlikte laik kesimden de Guidoaldo yahut Constantine Af­ricanus gibi fen bilimleri yahut tıp konusunda uzmanlar çıkmıyor değildi.

Öğretim materyalleriyle ilgili olarak Orta Çağ üniversitelerinin tamamını kapsa­yacak şekilde yapılabilecek tek genelleme, herhâlde, metne yani otorite olarak ka­bul edilen uzmanların kitaplarına dayalı eğitim yapılmış olmasıdır. Bu çerçevede; gramer alanında Donatus ve Priscian; retorik derslerinde “sapkın kısımları atıl­mış” Cicero; mantık için yine sansürlenmiş Aristoteles, Boethius; matematik ve astronomi alanlarında Euclides, Batlamyus; din hukukunda Kitab-ı Mukkaddes’le birlikte Gratianus; seküler hukukta Justinianus’un Roma Hukuku ve tıp eğitimin­de ise Hippokrates, Galen, İbn-i Sina, İbn-i Rüşd ve Razi’nin metinleri okutul­muştur. Bununla birlikte piskoposlar aracılığıyla kilisenin Müslüman âlimlerin etkisinin ancak sınırlı bir ölçüde yayılmasına izin verdiğini eklemek lazımdır.

Skolastik bir öğretim metodu uygulanmıştır. Başka bir ifadeyle dersler hocanın, ders konusuyla ilgili bir uzmanlık eserinden bir bölüm okuması ve daha sonra bunu değerlendirmesi yöntemiyle yürütülmüştü. Öğrencilerden hem okunan metni hem yorumu ezberlenmesi istenirdi. Zira tüm gerçekler, bu kitaplarda ve onu aktaran hocaların sözlerinde mevcuttu. Ayrıca münazara denilen, metne yö­nelik soruların karşıt fikirleri savunan iki grup arasında tartışılmasına dayanan bir yöntem de uygulanmıştı. Parşömen, nadir bulunduğu ve pahalı olduğu için genellikle yalnızca hocanın elinde kitap ya da metin bulunurdu. Öğrenciler, na­diren yazar, çoğu zaman hocanın sözlerini akılda tutmaya çalışırlardı. Gözlem, araştırma, deney gibi bilgiye ulaşma yöntemleri Orta Çağ’da henüz bulunmamıştı.

3. ve 4. yüzyıllardan itibaren kurulmaya başlayan Budist manas­tırlarında “Toyin” denilen Budist rahipler, bu dinin propagandasını yapmışlardır. Ne var ki bu dönemde de temel sorun, eğitimin tüm Hintlileri kapsayacak düzeyde yaygınlaşmamış olmasıydı. Zira bu devirde yaklaşık 3500 yıllık bir geçmişe sahip bulunan kast sistemi, toplum üzerindeki etkisini sağlamlaştırmıştı. Toplumsal sı­nıflar arasındaki hareketliliğin olmamasına yahut eser miktarda gerçekleşmesine dayanan bir yapı olan kast sistemi, Sanayi Devrimi ve modernite öncesindeki dün­yanın pek de yabancısı olduğu bir uygulama değildi. Dünyanın hemen her bölge­sinde insanlar; din adamları, asiller, askerler, zanaatkârlar vb. şeklinde birtakım kategorilerle ayrılmıştı. Ancak bu sistemi diğerlerinden ayıran en önemli özellik, bu sınıflar arasındaki münasebetlerdi. Nitekim bu yapının doğal bir özelliği olarak Budist dönemde dinî yahut seküler eğitim hakkı yalnızca Budist sınıfa tanınmıştı. Budistler, Buda’nın vaazlarının Pali-Kanon adlı bir kitapta toplandığına ve 400 yıl kadar sözlü olarak nesilden nesile aktarıldığına inanırlar. Kutsal kitapla­rı, üç sepet anlamına gelen “Tripitaka” veya “Tipitaka”nın öğretilmesi esastır. Budist ma­nastırlarına her kasttan öğrenci kabul edilirdi. Ancak eğitimi süresince tüm kast üyeliği sona erer, diğerleriyle mutlak anlamda eşitlenirdi. Budist manastırlarında öğretmenler, yalnızca eğitim ve idari meselelerden de­ğil aynı zamanda öğrencilerle birlikte viharanın düzeninden de sorumluydular. Ayrıca öğrencilerin beslenmesi, giyinmesi, barınması, tedavileri ile ilgili tüm iş­ler öğretmenlerin üzerindeydi.

Günümüze dek sürdüren Bu­dist eğitim anlayışının temel ilkeleri şunlardır:

Eğitimin gelişmesi/yayılması: Budist eğitimde karakter eğitimi, çocu­ğun kişiliğinin zihinsel, fiziksel, entelektüel ve ahlaki gelişimi esastır.

Karakter eğitimi: Disiplin, sert ve acımasızdır. Bekârlık zorunlu olmasa da tercih edilmektedir.

Dinî eğitim: Müfredattaki en önemli ders dindir. Eğitimin yegâne ve en önemli amacı, Budizm’in ilkelerini yeni nesillere öğretmek ve Nirvana’ya ulaşma yollarını aktarmaktır.

Yaşam için eğitim: Budizm, olağan, gündelik hayatı dışlamadığından din eğitimi pratik konularla bir arada gerçekleştirilmiştir.

Göktürklerdeki yaygın eğitim, Hunlardakine benzer şekilde töre içerisinde ve töre kanalıyla verilmiştir. Bununla birlikte bu dönemde, 38 harfli gelişmiş bir alfa­be ile işlenmiş bir dilin kullanılması, yazılı eserlerin bırakılmış olması, yazı ve dil konusunda örgün, planlı bir eğitim yapmış olduklarını düşündürmektedir. Ger­çekten de yazılı Türk tarihinin en görkemli eserlerinden olan Orhun Yazıtları’nın, ileri düzeyde bir dil ve yazı eğitimi olmaksızın ortaya çıkması mümkün olabilir miydi, sorusu tartışmalıdır. Nitekim günümüz Avrupa uluslarının hemen hiçbi­rinin milli dil ve yazısı bulunmadığı bir dönemde Göktürklerin ileri bir dil ve yazı ile taş üzerine yazılar yazmaları önemlidir.

Uygurlar, İran ve civarından Mani dinini aldıkları gibi aynı bölgeden özellikle Maveraünnehir’den Soğdak alfabesini almışlar ve özel bir Uygur alfabesi geliştirmişlerdir. Bu yazı ile kütüphaneler dolduran Uygurlar; edebiyat, sanat ve din konularında kitaplar kaleme almışlardır. Baskı yoluyla bu kitapları çoğaltmışlar, böylece okur-yazarlık artmış ve toplumun bilgi düzeyi yükselmiştir. Yerleşik hayat düzeni Uygurlarda planlı ve örgün eğitim sisteminin oluşturulmasını kolaylaş­tırmış; bilgi ve kültür düzeylerinde ulaştıkları seviyenin neticesinde yüzyıllarca çeşitli Türk ve yabancı devletlerin saraylarındaki kâtip, bürokrat, danışman, ter­cüman, muhasebeci, öğretmen ihtiyaçlarını tamamlamışlardır.

İnka Medeniyeti’nde de (1438-1533) astronominin yanı sıra; Mayalar tarafından geliştirilen hiyeroglofi yazı sisteminin ilerletildiği ve şehir­leri birbirine bağlayan geniş yollarla nafia mühendisliğinde muazzam başarılara imza attıkları bilinmektedir. İnkaların, Güney Amerika’nın yağmur ormanlarında 12.000 mil uzunluğunda yol inşa ettikleri tespit edilmiştir. Başkent Cuzco’da İnkalı mühendisler, asırlar boyu doğal afetlere direnmeyi başaran piramit şeklinde güneş tapınağı inşa etmişlerdi. İnkaların dinî inançları zamanı temel almaktaydı. Başka bir ifadeyle, doğru zamanda doğru ibadeti gerçekleştirebilmeleri için za­manı doğru bir şekilde dönemlere ayırabilmeleri ve bu dönemleri yanlışsız olarak hesaplamaları gerekmişti. Bu nedenle birçok takvim geliştirilmişti. İnkalar, tıp biliminde de gelişmiş olup hastalıklara karşı bitki­sel tedavi konusunda uzmanlaşmışlardı. Ayrıca İnkalı öğrenciler, doğal boyalarla renklendirdikleri ipleri kullanarak Quipas denilen yeni bir kayıt tutma tekniği geliştirmişlerdi. Bu yöntem sayesinde muhasebe kayıtları, istatistikler tutulabilmiş ve tarihî gün ve olaylar kayıt altına alınabilmiştir. Bölgeler arasındaki vergi payla­şımları da rahipler tarafından kayıt altına alınmıştır.

Son yıllarda taş kitabelerin, seramiklerin, sütunların, tapınak duvarlarının üzerindeki yazılar ve resimlerle ilgili yapılan araştırmalar; bu dönemde kullanılan yazı sistemlerinin yalnızca resimlerden ibaret olmadığı ve sesli bir sistem olduğu­nu ortaya çıkarmıştır.

Yüksek düzeyde bir devlet organizasyonun kurul­masından istifadeyle herkese eğitim hizmeti sunmuşlardı. Başlıca iki tip Aztek okulu var­dı: Calmécac ve Telpochcalli. Calmécac okul­larında, asil ailelerin çocukları asker yahut din adamı olmak üzere eğitim alırdı. Rahip­ler dinî vazifelerinin yanı sıra gerek eyaletler arasında gerçekleştirilen ticarete ve mirasla­ra ilişkin bilgileri gerekse toplanan vergilere dair verileri taş kitabelere kaydetmekle so­rumlu olduklarından, hiyeroglif yazı siste­mi ile numerik yazı sistemini iyi bilmek zorundalardı. Tepochcalli ise halk için açılmış okullar olup müfredatında tarih, mitoloji, din dersleri yer almıştır. Ayrıca Azteklere ait kutsal törenler, ilahiler ve dinî müzik, okutulan konular arasındaydı. Erkek çocuklara askerî talimler yaptırılırken kızlar eş ve anne olmak üzere bir eğitime tabi tutulmuşlardı.

Modern bilim ve felsefenin kökenleri 15. ve 16. yüzyıl Rönesansı ile özdeşleştirilse de canlanma, 12. ve 13. yüzyıllarda Paris, Oxford, Cambridge, Bologne, Padua gibi şehir merkezlerinde lonca hâlinde teşki- latlanan üniversitelerde başlamıştı.

İnsanı evrenin merkezine yerleştiren Orta Çağ düşüncesine göre, yaratılışın özü insanın kurtuluş mücadelesiyle ilişkilendirilmiştir. Kilise, bu kurtuluşa aracı- lık etmektedir. Zayıf, yetersiz ve doğuştan kusurlu kabul edilen insanın, toplumun organizasyonuna ve hiyerarşik yapısına saygı göstermeyi bizzat Tanrı’nın isteği olarak düşünmeliydi. İnsan, hem sosyal planda hem politik alanda üste, kesinlikle itaat etmek zorundadır. Şayet din adamı ise kendisinden daha yüksek rütbeli ruh- bana; laik ise krala, senyöre, yerel yöneticiye boyun eğer. Entelektüel ve zihinsel planda da otoritelerin sözünü dinlemesinin, insanın kurtuluşunu sağlayıcı bir yapısı olması dolayısıyla kefaret değeri de bulunmaktadır.

5. ve 7. yüzyıllar arasında kitlesel eğitime yönelik ilkokullarda pagan unsurlarla Hristiyan ögelerin birarada bulunduğu söylenebilir.

Öyle ki pagan kültürünü reha- bilite etmek için yapılan son hamle, yine okullar aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. Bu hedefin önündeki en büyük engel olan Hristiyanlar’ın, ne öğrenci ne de öğ- retmen olmalarına izin verilmiştir. Bu durum, devlet eğitim sisteminin sarsılmaya başladığı dönemden itibaren Roma Kilisesi’nin kendi okul organizasyonlarını -devletten bağımsız olarak- geliştirmeye başlamasıyla değişim süreci içerisine girmiştir. Bu yıllarda “pagan” Doğu’nun okulları yavaş yavaş tarih sahnesinden silinirken “Hristiyan” Batı’nın eğitim kurumları yükselişe geçmiştir.

Yeni mezunların laik dünyada, manastırda yahut hücrede bir yaşam tercihini kendilerine bırakan bu tutum, Hristiyanlık değerleriyle eğitilmesinden daha önemli bir amaç olamayacağı düşüncesinden kaynaklanmıştır. Böylece 5.- 6. yy.lardan itibaren eğitim, özellikle halkın eğitimi tamamen kilisenin kontrolü altına girmiştir.

Charlemagne’ın 800 yılında Roma’da papa tarafından taç giydirilmesini müteakip, manastır ve piskopos okullarındaki eğitimin modernleştirilmesine yönelik yeni bir hamle başlatılmıştır.

Üniversitelerin kapsamı, günümüzde ulus-devlet ve ulusçuluk kavramlarının sınırlarını hayli aşıyordu. Öğrenciler ve öğretmenler hiçbir sınır tanımadan istediği üniversitede dolaşım hakkına sahiplerdi. Üniversitenin ortak dili olan Latince yoluyla iletişim kuruyorlar, doktora dereceleri alıyorlardı. Yoksul öğrenciler, kolejlerde kendilerine sağlanan burslar sayesinde eğitimlerini tamamlayıp üniversitelere kabul ediliyorlardı. Hocaların mütevazi ücretleri, ya öğrencilerden toplanan öğrenim ücretlerinden yahut kilise ve devlet kanalıyla ödeniyordu.

Bu öğretiler temelinde yapılandırılan ve etkisini günümüze dek sürdüren Budist eğitim anlayışının temel ilkelerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

(i)  Eğitimin gelişmesi/yayılması: Budist eğitimde karakter eğitimi, çocuğun kişiliğinin zihinsel, fiziksel, entelektüel ve ahlaki gelişimi esastır.

(ii)  Karakter eğitimi: Disiplin, sert ve acımasızdır. Bekârlık zorunlu olmasa da tercih edilmektedir.

(iii) Dinî eğitim: Müfredattaki en önemli ders dindir. Eğitimin yegâne ve en önemli amacı, Budizm’in ilkelerini yeni nesillere öğretmek ve Nirvana’ya ulaşma yollarını aktarmaktır.

(iv) Yaşam için eğitim: Budizm, olağan, gündelik hayatı dışlamadığından din eğitimi pratik konularla bir arada gerçekleştirilmiştir.

Göktürklerdeki yaygın eğitim, Hunlardakine benzer şekilde töre içerisinde ve töre kanalıyla verilmiştir. Bununla birlikte bu dönemde, 38 harfli gelişmiş bir alfabe ile işlenmiş bir dilin kullanılması, yazılı eserlerin bırakılmış olması, yazı ve dil konusunda örgün, planlı bir eğitim yapmış olduklarını düşündürmektedir. Gerçekten de yazılı Türk tarihinin en görkemli eserlerinden olan Orhun Yazıtları’nın, ileri düzeyde bir dil ve yazı eğitimi olmaksızın ortaya çıkması mümkün olabilir miydi, sorusu tartışmalıdır. Nitekim, günümüz Avrupa uluslarının hemen hiçbirinin milli dil ve yazısı bulunmadığı bir dönemde Göktürklerin ileri bir dil ve yazı ile taş üzerine yazılar yazmaları önemlidir.

Başlıca iki tip Aztek okulu vardı: Calmécac ve Telpochcalli. Calmécac okullarında, asil ailelerin çocukları asker yahut din adamı olmak üzere eğitim alırdı. Tepochcalli ise halk için açılmış okullar olup müfredatında tarih, mitoloji, din dersleri yer almıştır.