EĞİTİM PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 19

Erikson’un kişilik gelişimi kuramını, Freud’un kuramından ayıran iki temel farklılık bulunmaktadır. Bu farklılıklardan ilki, Erikson’un kuramında çocukların, çevrelerine uyum sağlamak konusunda daha etkin kabul edilmeleri ile ilgilidir. Freud’un kuramında çocukların, ebeveynlerinden aldıkları biyolojik itkilerin etkisi altında hareket ettikleri kabul edilmektedir. Yaşamın her evresinde, bireyin, sosyal çevreye başarılı bir şekilde uyum sağlama ve normal gelişimini sürdürme çabasında olduğuna değinen Erikson, bu süreçte “ego”nun etkinliğine vurgu yapmıştır. Erikson ile Freud’un kuramları arasındaki ikinci önemli farklılık ise Erikson’un cinsel dürtülere daha az odaklanıp kültürel etkilere daha çok önem vermesiyle ilgilidir.

Abraham Maslow biyolojik ve psikolojik gereksinimleri hiyerarşik olarak basamaklandırmıştır. Maslow’un gereksinimler hiyerarşisine göre; insan gereksinimleri fizyolojik gereksinimlerden başlayarak, güvenlik gereksinimi, ait olma ve sevgi gereksinimi, saygı gereksinimi ve son olarak da kendini gerçekleştirme gereksinimi şeklinde sıralanmaktadır. Bir düzeydeki gereksinim bir üst düzeydeki gereksinimin öncülü olarak görülmektedir. En üst düzeyde yer alan kendini gerçekleştirme gereksinimi ancak daha alt düzey gereksinimler karşılandığında giderilebilir.

Eşitlikçi ve Demokratik Anne-Baba Tutumunda;
• Çocuğun özgür şekilde gelişmesine, yeteneklerini en üst seviyeye çıkarmasına ve kendini gerçekleştirmesine izin verilir, bunun için yardımlarda bulunulur.
• Çocuğa karşılıksız bir sevgi gösterilir.
• Çocuğa aile içinde eşit haklar tanınır. Fikirlerini açıkça ifade etmesi desteklenir ve bu konuda cesaretlendirilir.
• Katı kurallar koyulmaz, gerektiğinde esnek davranılır.
• Anne ve baba çocuğa karşı davranışlarında ortak bir tutum sergiler.
• Çocuklar küçük yaştan itibaren sorumluluk almaya hazır hale getirilir.
• Başarısızlıkları cezalandırmak yerine başarılar ödüllendirilir.
• İstenen davranışın kazandırılması veya istenmeyen davranışların azaltılması için kanıt göstererek inandırma, mahrum bırakma gibi disiplin yöntemlerinden yararlanılır.

Büyüme, fiziksel yapıda yaşla birlikte görülen nicel değişimlerdir ve vücudun tümünün ya da ayrı ayrı bölümlerinin büyüklük olarak artışını ifade eder. Büyüme denilince genellikle, vücut bölümlerinin ya da organların bir durumdan başka bir duruma geçişinde görülen değişiklikler kastedilir. Büyüme, kalıtımın ve çevresel koşulların etkisi ile farklı organlarda, farklı hız ve yoğunlukta gerçekleşir (Aydın, 2008). Büyümenin belirlenmesinde kullanılan en temel değişkenler vücut ağırlığı ve boy uzunluğudur. Örneğin, dört yaşındaki bir çocuğun vücut ağırlığının 17 kg’dan 18 kg’a, boy uzunluğunun ise 104 cm’den 107 cm’ye ulaşması büyümedir.

Olgunlaşma, vücut bölümlerinin ya da organların belli bir yaşta kendinden beklenen davranışları yapabilecek yeterliğe ulaşmasıdır. Olgunlaşma, genetik olarak programlanmış ve zaman içinde kendiliğinden ortaya çıkan değişikliklerdir. Olgunlaşmanın, öğrenme yaşantılarından ve çevresel değişkenlerden bağımsız olduğu ve ağırlıklı olarak kalıtım tarafından biçimlendirildiği bilinmektedir. Vücut bölümlerinin ya da organların her bir davranış için olgunlaşma düzeyi farklılık göstermektedir. Bir davranış için olgunlaşmış olan vücut bölümleri ya da organlar, başka bir davranış için olgunlaşmamış olabilirler. Örneğin el kasları, makasla gelişigüzel biçimde kağıt kesmek için gerekli olan olgunluğa üç yaş civarında ulaşırken, birkaç sözcükten oluşan bir cümleyi yazmak için gerekli olan olgunluğa dört-beş yaş civarında ulaşır.

Bireylerde bir özelliğin ortaya çıkıp çıkmadığı, genotip ve fenotip kavramlarına ek olarak genlerin baskın ve çekinik olma özellikleri ile açıklanmaya çalışılır. Genotip, bireylerin anne babalarından kalıtımla getirilen özellikleri iken fenotip, bireylerin ortaya çıkan özellikleridir. Genotip kalıtım yoluyla belirlenirken, fenotip çevre yoluyla belirlenir. Örneğin, genotip bireylerin ulaşabilecekleri boy uzunluğunun ya da zeka düzeyinin sınırlarını belirlerken, fenotip beslenme, spor ve eğitim gibi çevresel değişkenlerle etkileşim sonucunda bireylerin bu sınırlar içinde nerede olacaklarını yani gerçekte sahip olacakları boy uzunluğunu ya da zeka düzeyini gösterir. Baskın genler, gen çiftinin diğer ögesinin taşıdığı özellikleri dikkate almaksızın, denetlediği özelliğin bireyde bulunmasını sağlarken, çekinik genler denetlediği özelliğin bireyde bulunması için aynı özelliği taşıyan gen çiftine ihtiyaç duyan genlerdir. Örneğin, kahverengi göz, koyu renk saç ve kıvırcık saç baskın özellikler; mavi göz, sarı saç ve düz saç çekinik özelliklerdir.

Gelişim Ardışık Bir Sıra İzler Gelişim rastgele değişikliklerden oluşmaz, aksine düzenlidir. Gelişim, tüm gelişim alanlarında ardışık olarak ve belli bir sıra izleyerek gerçekleşir. Bu nedenle de gelişimin hızı ve yönü kestirilebilirdir. Gelişimde, becerilerin edinim zamanı bakımından bireysel farklılıklar görülse de, bu becerilerin edinim sırası genellikle değişmez. Örneğin, bebekler doğdukları zaman ağlarlar, sonra agulamaya başlarlar ve çeşitli sesler çıkarırlar, daha sonra sözcükleri söylerler ve son olarak sözcükleri kullanarak cümleler kurarlar. Bazı bebekler 18 aylıkken iki sözcüklü cümleler kurarken, bazı bebekler bunu ancak 24 aylıkken yapabilirler.

İlk Çocukluk Dönemi (2-6 Yaş) 
Üç yaşta başlayıp altı yaşa kadar devam eden ilk çocukluk dönemi, okul öncesi dönem olarak da adlandırılır. İlk çocukluk döneminin en önemli özelliği, çocukların dünyayı keşfetme çabalarında görülen artıştır. Bebeklik döneminde vücudunu kontrol etmeyi öğrenen çocuklar artık “neden” ve “nasıl” sorularıyla çevrelerini sorgulamaya başlarlar. Kendi kendine yemek yeme, giyinme ve tuvalet gereksinimini giderme gibi özbakım becerilerini kazanarak bakım açısından yetişkinlere bağımlılıktan kurtulurlar. Küçük kas becerilerinde ustalaşmaya başlar ve okula hazır hale gelirler. Cinsiyet farklılığını algılar ve cinsel kimlik kazanırlar. Dili daha karmaşık biçimde kullanır ve akranları ile ilişkiler kurarak sosyal gelişimde önemli gelişmeler kaydederler. Bu dönemde ahlaki değerlerin ve yargıların temelleri atılır.

Refleksif hareketler döneminde en yaygın görülen ilkel refleksler; moro refleksi, arama refleksi, emme refleksi, yakalama refleksi ve babinski refleksidir. Moro refleksi, bebeklerde güvensizlik hissi uyandırıldığında bebeklerin kollarını ve el parmaklarını açıp yeniden gövdede birleştirmeleridir. Arama refleksi, ağız ve dudak çevresine dokunulduğunda bebeklerin başlarını o yöne çevirmeleri; emme refleksi ise ağız ve dudak çevresine dokunulduğunda bebeklerin ağzına alma ve emme hareketi yapmalarıdır. Yakalama refleksi, avuç içi bir nesne ile uyarıldığında bebeklerin parmaklarını içe kapamaları ve nesneyi sıkıca tutmaları iken; babinski refleksi, ayak tabanına basınç uygulandığında bebeklerin ayak parmaklarını germeleri ve başparmağı diğer parmaklardan ayırarak yana doğru açmalarıdır.

Bireylerin dünyayı algılamaları için şemalara ihtiyaçları vardır. Şema, yeni gelen bilginin yerleştirildiği bir çerçevedir. Bireyler bu şemalar yoluyla çevrelerine uyum sağlarlar ve çevrelerini organize ederler. Bireylerin kendilerinde var olan şemalarla çevrelerine uyum sağlamaları yani, bireylerin yeni karşılaştıkları bilgileri mevcut bilişsel yapı içine almaları özümleme iken; bireylerin kendilerinde var olan şemaları biçimlendirerek çevrelerine uyum sağlamaları yani, bireylerin yeni bilgileri anlamak için mevcut şemaları yeniden şekillendirmeleri düzenlemedir. Bireylerin özümleme ve düzenleme yoluyla çevrelerine uyum sağlayarak dinamik bir dengeye ulaşma süreçleri ise dengelemedir.

Somut İşlemler Dönemi
Yedi-on bir yaş arasını kapsayan somut işlemler dönemi, ilkokul yıllarını kapsayan ve çocukların karmaşık zihinsel süreçleri kullandıkları dönemdir. Bu dönemde çocukların mantıksal düşünme yeteneğinde gelişmeler gözlenir; ancak düşünme somut varlıklarla sınırlıdır ve problemler somut yollarla çözülür. Soyut bilgiyle ilgili sistematik ve mantıklı düşünme konusunda zorluklar yaşarlar.

Araçsal İlişkiler Eğilimi
Bu aşamada saf çıkarcı bir eğilim söz konusudur ve bu aşamadaki bireyler için kendi ihtiyaçlarının karşılanması önemlidir. Bireyler ahlaki yargılarda bulunacakları zaman başkalarının ihtiyaçlarını dikkate alırlar; ancak yine de öncelik kendi ihtiyaçları olur. Bu aşamada bireyler doğruya ait tek bir görüş olmadığını ve farklı bireylerin farklı bakış açıları olabileceğini görürler. Bireyler herkesin kişisel çıkarlarını gözetmekte özgür oldukları kararına varırlar ve faydacı bir alışveriş anlayışına (yardım edene yardım etmek gibi) sahiptirler. Bireylere göre, kişisel çıkarları karşılayan davranış, doğru davranıştır.

Duygusal gelişimin; duyguları ifade etme, duyguları tanıma, duyguları anlama ve kendi duygularını kontrol etme şeklinde dört temel boyutu vardır. Duyguları ifade etme, bireylerin farklı duyguları açık biçimde ifade etmeleridir. Mutluluk, şaşkınlık, üzüntü, kızgınlık ve korku gibi birincil duygular bir yaşa kadar; utangaçlık, sıkılganlık, çekingenlik, empati, suçluluk, kıskançlık, hasetlik ve gurur gibi ikincil duygular ise iki üç yaş civarında ifade edilir. Duyguları tanıma, bireylerin duyguları tanıma ya da duyguların farkında olma yeterlikleridir. Bebekler altıncı ay civarında başka bireylerin yüz ifadelerinden ve seslerinden çıkarsama yaparak pek çok duyguyu tanırlar; ancak duyguları sosyal olarak tanımak bir yaş civarında olur. Duyguları anlama, bireylerin kendi duygularını ya da başkalarının duygularını sözel olarak tanımlamaları ve anlamalarıdır. Duyguları anlama, duyguları ifade etme ve duyguları tanımadan sonra gelişir ve duyguları anlama gelişimi genellikle okul öncesi dönemde başlayıp yetişkinliğe kadar devam eder. Kendi duygularını kontrol etme, bireylerin kendi duygularını fark ederek kontrol altına almalarıdır. Başka bir deyişle bireylerin, duygularını başlatabilmeleri, sonlandırabilmeleri, yoğunlaştırılabilmeleri ya da uzatabilmeleridir. Kendi duygularını kontrol etmenin temelleri bebeklik döneminde atılsa da gelişimi çocukluk dönemince devam eder.

Kişilik kavramının alanyazında kabul gören tek bir tanımından söz etmek oldukça güçtür. Bu durumun temel nedenleri olarak; kişilik ile ilgili olan sanat, psikoloji, felsefe, politika veya din gibi birbirinden farklı alanların konuyu farklı bakış açıları ile ele alması ve kişilik kuramcılarının her birinin bu kavramı kendi anlayışları ile ifade etmiş olmalarıdır.  Bununla birlikte, insanların gelişim sürecinde etkisi bulunan sosyal, kültürel ve biyolojik etmenler ve bunlar arasındaki karşılıklı etkileşimler, bir yandan bireylerin birbirine benzer özelliklerini şekillendirirken diğer yandan bireyleri birbirinden ayıran kişilik özelliklerinin oluşumuna etki etmektedir. İnsanın kişiliğini etkileyen çok sayıda etmenin bulunması ile insan kişiliğinin karmaşık ve farklılık gösteren yapısı, bu olgunun tek bir kuramsal çerçeve içerisinde tutarlı bir şekilde ortaya konulmasını olanaksızlaştırmıştır. Bu durum, kişilik olgusunu tanımlamaya, kişiliğin nasıl ortaya çıktığını, geliştiğini ve ne tür işlevlere sahip olduğunu anlamaya yardımcı olacak çok sayıda bakış açısının gelişmesine neden olmuştur

Kişilik ile en fazla eş değer olarak görülen kavram karakterdir. Karakter kavramının kişilikten en önemli farkı, karakterin kişiliğin ahlaki yönünü oluşturması ve ahlaksal özellikleri anlatmak için kullanılmasıdır. Davranışlarını toplumda değer verilen ahlak kurallarına uygun olarak yönetebilen, sosyal değerler sistemini benimsemiş kişilere karakterli denmektedir. Karakter, ilk yaşlardan itibaren sosyal yaşantılar yoluyla birtakım değer yargılarının benimsenmesi ile gelişir. Dolayısıyla karakter, kalıtımdan çok sosyal çevrenin etkisi ile oluşur.

Kişiliğin oluşmasında yalnızca sonradan kazanılan özellikler  değil doğuştan getirilen özelliklerde etkilidir.

İnsanın zihinsel yapısının bilinç, bilinçaltı ve bilinçdışı olmak üzere üç bölümden oluştuğunu savunan kişilik kuramı psikanalitik gelişim Kuramıdır

Ego, kişiliğin mantıksal yönünü temsil etmektedir. İdin arzularının gerçekçi
bir şekilde ifade edilmesine ve doyurulmasına aracılık eder. Gerçekçi olma, hazları-geciktirme, problem çözme ve kendini koruma şeklindeki zihinsel ve algısal becerileri, gerçekle
hayal dünyası arasındaki farkın ayırt edilmesini sağlar

Erikson’un psikososyal gelişim kuramında, kişilik gelişiminin sekiz evreden oluşan ve
yaşam boyu devam eden bir süreç olduğuna dikkat çekilmektedir.

Bandura’nın kişilik kuramı, karşılıklı determinizm ilkesi üzerinde durmaktadr. Karşılıklı determinizm ilkesine göre; davranışın dışsal belirleyicileri (ödüllendirme ve cezalandırma gibi) ile içsel belirleyicileri (inançlar, düşünceler ve beklentiler gibi) davranışı ortaya çıkarma
sürecinde birbirleriyle etkileşim halindedir. Bu durum kişiliğin oluşumunda bilişsel etkenlere vurgu yapmaktadır.