Felsefi Akımlar ve Eğitim

İdealizm genel anlamda ülküyle belirlenmiş olan ve bu ülküye çıkar gütmeden bağlı kalan yaşam biçimi ve dünya görüşü anlamına gelir. Zihinsel ya da ruhsal gerçeğe önem veren düşünce sistemi ya da dünya görüşüdür.

Epistemolojik açıdan idealist felsefenin temel özellikleri şu biçimde aktarılabilir: Öncelikli olarak epistemolojik idealizme göre dış dünya insan zihninden bağımsız değildir. Bir bakıma bilgi insan zihnine göre oluşmaktadır ve İdealizme göre bilgi aprioridir. Tüm doğru, mutlak, kesin bilgileri insan aklında önceden vardır. (Sönmez, 2009, s. 74). Düşünsel olarak genelde metafizik felsefenin düşünce biçemleriyle kendini gösteren idealizm, tüm bilgilerin doğrudan ya da dolaylı olarak karşılaşılanlara dayanır. Uyum ve tutarlılık bilginin iki temel ölçütüdür. İnsan bilgisi insanın kendi doğal yaşantılarının birbirleriyle ilişkilerini yorumlayarak gerçeği anlamadaki çabalarının ürünüdür.

idealist felsefeye göre eğitim, genel bir yaklaşımla önceden var olan yani apriori olan bilginin aktarılması değerler açısından da ideal varlığa ulaşmak için idealin tekrarı biçiminde betimlenebilir. Eğitim, insanın zihinsel süreçlerinin geliştirilmesidir. Entelektüel eğitim önemlidir. Bu felsefeye göre insan, özgür iradelidir, kişi kendi düşüncelerini gözden geçirerek gerçeğe ulaşabilir. Eğitim, bireyi, iyi, doğru ve güzele teşvik etmeli; insanın doğuştan getirmiş olduğu kimi yetenekleri ortaya çıkarmaya çaba göstermelidir.

Realizm, gerçeği insan zihninin dışında bağımsız olarak var olduğunu savunan felsefi görüştür. Realizmde gerçek, insan zihninin dışında yaşamda var olandır. Gerçek bilgi insanın dışında var olagelen bireyden bağımsız bulunmaktadır.

Realist felsefede eğitimin amacı çocuğu kendine özgü özellikleriyle çevresinden kopuk bir kişilik haline getirmek değil; fiziksel ve kültürel çevreyle her yönden uyumlu hoşgörülü bir birey haline getirmektir. Realistler genelde her kurumun toplumda özel bir rol ve bir işlevinin olduğunu ifade ederek okulun temel görevinin bilgi, kültür aktarmak, araştırıcılığı ve zihinsel gelişimi sağlamaya öncelik vermek olduğunu ileri sürerler.

Pragmatizm bir kavram, ilke veya görüşün anlam veya doğruluğunu pratik sonuçlarıyla belirleyen felsefe akımıdır.

Bir felsefi anlayış olarak pragmatizm metafiziksel pragmatizm, bilimsel pragmatizm ve dini-ahlaki pragmatizm biçiminde üç boyutta incelenebilir. Metafiziksel pragmatizme göre evren çoğulcu yapıya sahiptir; evren tek ya da birkaç arkesi (tözü) değil; sesler ve kokular gibi niteliklerden ve bu nitelikler arasındaki ilişkilerden meydana gelmiştir. Bilimsel pragmatizme göre bilimsel bir teori ya da yasanın doğruluğuna; yalnızca pratik değerine uygulamadaki sonuçlarına başarı ya da başarısızlığına bakarak karar veren anlayıştır. Dini pragmatizm ise, dini inanç ve dogmaları, insan yaşamına katkı yapması, olumlu bir amaca hizmet etmesi, ahlaki yaşama yön vermesi bakımından değerlendirir.

Pragmatik felsefede eğitim bir sosyal süreç olarak görülerek okulun üç temel işlevi üzerinde durulur. Buna göre okulun işlevleri basitleştirmiş çevre ile yaşantı ortamı sağlamak ve sosyal çevredeki kişileri dengelemek. Okul bu işlevleri yerine getirirken demokrasi ve katılım işgörülerine yer vermesi amaçlanır. Demokratik sınıf ortamı, öğrencinin aktif biçimde derse katılımı sağlayan etkinliklerin oluşturulması ile bireyin gelişimi amaçlanır. Okul yaşama hazırlık değil, yaşamın kendisidir.

Varoluşçuluk, özgürlük içinde insanın varoluşunu ve kendini gerçekleştirmesi sorunlarını irdeleyen çağdaş bir felsefe akımıdır.

Genel bir yaklaşımla varoluşçuluk felsefesinin eğitime yansımaları özgür birey, özgür toplum ilkeleriyle özetlenebilir. Bir yandan genel bir toplumsal birliktelik yerine bireyin kendini gerçekleştirmesi amaçlanmaktadır. Varoluşçu anlayış, özgürlükçü ve çağdaş nitelikler göstermekle birlikte; devletin egemenlik hakkı, ortak bilinç ve kültürlerin oluşturulması bakımından uygulamada ne derece gerçekleştiği önemli bir tartışma konusudur.

Liberalizm, özgürlüğü birincil politik değer olarak ele alan bir ideoloji, politika geleneği ve düşünce akımıdır. Bu bağlamda liberalizmi salt bir felsefi akım olarak alınmasından çok daha geniş bir sosyoekonomik politik bir anlayıştır.

Liberal felsefeye göre eğitim sistemlerinin amacı özgür ve “ekonomik” bireyi yetiştirmek olmalıdır denilebilir. Liberalizmde eğitim sistemleri bireylerin hak ve özgürlüklerini geliştirme, refah artırma ile özgür iletişim olanağı ve sosyopolitik denge sağlamayı temel amaç olarak belirlemiştir.

Materyalizm, her türlü gerçekliğin özünü ve temelini maddede gören, maddeden başka hiçbir tözün bulunmadığını öne süren dünya görüşüdür.

Materyalist felsefeye göre eğitim sistemlerinin amacı daha çok sosyoekonomik ve politik odaklıdır. Bu bağlamda materyalizm, eğitimi toplumsal bir üst kurum olarak yorumlar. Eğitim amacı, egemen sınıf­ların istediği biçimde sistemi yeniden üretme, sisteme uygun iş gücü ve istendik davranışlara sahip birey yetiştirmektir. Materyalist felsefe açısından öğretim programlarının içeriğinde üretime dönük derslerin olmasıdır. Bu bağlamda en belirgin niteliği eğitimin üretim amaçlı görülmesidir.

Natüralizm, doğayı tek gerçeklik, bilgi ve değer kaynağı olarak görmüştür. Natüralistler, insan zihnini doğal kavramlarla açıklayan, insanı doğal bir varlık olarak iyi olduğunu ifade ederler.

Natüralist felsefeye göre eğitimin amacı, insanları insan doğasının gerektirdiği şekilde ve bu doğaya uygun bir yaşam doğrultusunda yetiştirmektir. Birey doğal bir ortamda öğreneceklerini ilgi ve yeteneğine göre seçecektir. Natüralist eğitim anlayışına göre eğitimin amaçları belirlenirken şu düşünceler temel alınmalıdır. Program evrenin bir parçası olan doğaya ve insana uygun olmalıdır. Duyumlar doğanın anlaşılmasını kolaylaştırır; duyumsamalar geliştirilmelidir. Doğadaki süreçler yavaş olduğu için eğitim süreçleri de yavaş seyretmelidir.

Pozitivizm, modern bilimi temel alan metafiziksel spekülasyonları reddeden bir felsefi akımdır. Pozitivizmde teoloji ve metafiziğin dışlandığı, sadece fiziksel veya maddi dünyanın gerçeklerine dayanan bir bilim anlayışı vardır.

Pozitivizme göre epistemolojik açıdan şu özellikler söylenebilir. Bilgiler olgulara dayanmalıdır ve aprioridir. Kanıtlanmayan, olgulara dayanmayan bilgilerin geçerliliği yoktur. Özellikle mantıkçı pozitivistler bilimsel bilginin deneyime dayalı olmasını savunmuşlardır. Pozitivizm olgularla desteklenen ve olgularla ilgili verilere dayanan bilginin en sağlam bilgi olduğunu ileri süren yaklaşımdır.

Postmodernizm, modernizm sonrası ya da ötesi anlamında kullanılmaktadır. Postmodernizm olumlu ya da olumsuz anlamda modernizmden farklılaşan tüm siyasal ve toplumsal değişimleri, düşünsel ve kuramsal ürünleri ve kültürel pratikleri kapsayan bir formülasyondur. Belli başlı kalıplaşmış bir ideoloji olmaktan çok; pozitivist anlayışa karşı, modernlik sonrası anlama, algılama, üretme ve tüketme anlayışı ile açıklanır.

Postmodernizmin temel özelikleri üzerine farklılıklar olmakla birlikte şu başlıklar altında toplanabilir: Gerçeklik ve doğruluk, nesnellik, sürekli değişim, odaksızlık veya çok-odaklılık, temelsizlik, benlik, yorumsamacılık, evrenselliğe karşı yerellik, toplum mühendisliği üst anlatılar, çoğulculuk ve eklektizm.

Postmodern görüşlerin eğitime ilişkin kimi sonuçları şu biçimde özetlenebilir:

Görecelik, eklektik yaklaşım ve merkezi kontrolün kalkması eğitimin belirli amaca göre çalışması kimi zorluklar çıkarmaktadır.

Eğitimde medyanın rolünün değişmesi ve önem kazanması öğretmenin ve kalıpçı öğretim programının etkisini azalmaktadır.

Okuryazarlık tüm medyanın okuryazarlığına yönelmiştir.

Yeteneğe göre eğitim yapılmalıdır.

Kitle eğitiminden kişiselleşmiş öğretime, tek öğretimden çoğulcu öğretime, katı programlardan esnek programlara, öğretmenin program başlatma ve yöneltmesinden, öğrencinin başlatmasına ve grup planlamasına, bağımlı içerikten, bağımsız içeriğe geçiş sağlanmalıdır.  

Türk eğitim sisteminde baskın olarak bilgi ve kültür aktarmacılık egemendir. Pozitivist felsefenin yer yer egemenliği olmakla birlikte, yapılandırmacılık anlayışlarının nüfus ve sınav baskısı nedeniyle uygulanma olanağı zayıf kalmaktadır.

Mustafa Kemal düşünce sistematiği içinde sorunların akılcı gerçekçi, bilimsel ve insancıl çözme yaklaşımı egemendir. Bu bakışa göre de Mustafa Kemal’in yaşam ve eğitim görüşü baskın bir biçimde rasyonalist, pozitivist ve hümanist bir içerik taşımaktadır.