Tedarik Zinciri Yönetimi

Tedarik zinciri herhangi bir müşterinin siparişini yerine getirmek için gerekli olan dolaylı veya dolaysız bütün süreçlerin toplamı şeklinde tanımlanmaktadır. Tedarik zinciri sadece üreticiyi ve tedarikçiyi içeren bir süreçler bütünü değil, taşımacıları, toptancıları, perakendecileri ve müşterileri de içine alan daha geniş kapsamlı bir kavramdır. Tedarik zincirini hammadde ve malzeme teminini, bu hammadde ve malzemeyi kullanarak üretim yapılmasını, üretim sonucu elde edilen ürünlerin depolanmasını, perakendecilere ve müşterilere nakledilmesini içeren işletmecilik süreçlerinden meydana gelen bir ağ olarak tanımlamak mümkündür.

Tedarik zinciri bilgi, ürün ve fonların sürekli olarak devinim halinde olduğu dinamik bir yapıdır. Tedarik zincirinin her seviyesinde birbirleriyle çeşitli açılardan etkileşim halinde olan farklı süreçlerin yerine getirilmesi amaçlanmaktadır. Tedarik zincirinin temel var olma nedeni, bir başka deyişle misyonu müşteri siparişinin yerine getirilmesidir. Tedarik zinciri bu amaçla çalışırken yerine getirmesi gereken bir başka nokta da bu sürecin kârlı bir şekilde sürdürülmesidir.

Bir işletmecilik terimi olarak tedarik zinciri denilince zihinlerde daha çok, ürünlerin üreticilerden dağıtımcılara, oradan da perakendecilere ve müşterilere doğru aktığı bir süreç canlanmaktadır. Fakat dikkat edilmesi gereken tedarik zinciri üzerinde fiziksel unsurların akışının yanında bilgi ve fon gibi daha soyut akışların da bulunduğudur. Ayrıca ürün, bilgi ve fon gibi akışların tek yönlü olmadığı, her iki yönde de hareket halinde oldukları da unutulmamalıdır. Tedarik zinciri tek bir temel aktörün yer aldığı bir yapı olarak da düşünülmemelidir. Gerçekte, bir üretici birçok tedarikçiden hammadde ve malzeme almakta, üretim süreçleri sonunda elde ettiği çıktıları birçok dağıtımcıya sevk etmektedir. Bu nedenle tedarik zincirini bir tedarik ağı şeklinde düşünmek daha yerinde bir yaklaşım olacaktır.

Tedarik zincirinde yer alan her bir aktöre tedarik zincirin “seviyesi” denilmektedir. Tipik bir tedarik zinciri temel olarak beş seviye içermektedir. Bu seviyeler;

• Müşteriler,
• Perakendeciler,
• Toptancılar/Dağıtımcılar,
• Üreticiler,
• Hammadde ve malzeme tedarikçileri şeklinde sıralanmaktadır.

Tedarik zincirinin temel seviyeleri arasında yer almayan fakat tedarik zinciri işlemleri için oldukça önemli olan bir başka aktör lojistik hizmet sağlayıcılardır. Bu kurumlar tedarik zinciri seviyelerine bedeli karşılığında lojistik hizmetlerini sunan işletmelerdir. Lojistik hizmet sağlayıcılarının tedarik zinciri yönetimine çeşitli açılardan artı değer kattığı belirtilmektedir.

Lojistik hizmet sağlayıcılarının tedarik zinciri yönetimine çeşitli açılardan artı değer kattığı belirtilmektedir. Öncelikle bu tür işletmeler tedarik zinciri kapsamında yürütülen lojistik hizmetlerine yönelik yapılan sabit gider masraflarını azaltmaktadır. Örneğin işletme ürünlerini perakendecilere dağıtmak amacıyla bir tır almak yerine, bu işi bir lojistik hizmet sağlayıcısına yaptırmakta ve bu şekilde herhangi bir araç yatırımına katlanmak durumunda kalmamaktadır. Lojistik hizmet sağlayıcılarının bir başka faydası ise konularında oldukça uzman olmaları ve ölçek ekonomileri yaratabilmeleridir. Bu yönleriyle tüm işletmeler için lojistik hizmet maliyetlerini düşürme yetisine sahip oldukları belirtilebilir. Ayrıca lojistik hizmet sağlayıcıları işletmelerin daha önce iş yapmadıkları pazarlara girişlerini kolaylaştırıp, bu tür süreçleri hızlandırabilirler.

Tedarik zinciri yönetiminin başarısı bilgi, ürün ve fon akışlarına ilişkin çeşitli kararların alınmasını gerekli kılmaktadır.

Tedarik zinciri yönetiminin başarısı bilgi, ürün ve fon akışlarına ilişkin çeşitli kararların alınmasını gerekli kılmaktadır. Bu kararlar tekrarlanma sıklıkları ve etkili oldukları zaman diliminin genişliğine göre tasarım, planlama ve faaliyet olmak üzere üç temel düzeyde değerlendirilebilmektedir. Bu üç temel düzeyde verilen kararların tedarik zincirinin genel kârlılığı ve başarısına etkisi oldukça büyüktür.

Tedarik zinciri tasarımı aşamasında işletme her bir tedarik zinciri seviyesinin nasıl çalışacağına ve tedarik zincirinin genel olarak nasıl bir görünüme sahip olacağına karar vermektedir. Bu aşamada verilen kararlar ayrıca stratejik kararlar olarak da nitelendirilmektedir. İşletmeler bu aşamada üretim ve depolama tesislerinin kuruluş yerlerine ve bu tesislerin kapasitelerine, çeşitli tedarik zinciri seviyeleri arasında tercih edilen taşıma yöntemlerine, elde edilmesi ve faydalanılması gereken bilgi kaynaklarına ilişkin stratejik kararlar vermektedirler.

Tedarik zinciri faaliyetlerinde söz konusu olan zaman dilimi haftalık veya günlüktür. Alınan kararlar ise genelde müşteri siparişlerinin yerine getirilmesiyle ilgilidir. Bu aşamada tedarik zincirinin tasarım ve planlama süreci sona ermiştir. Amaç tedarik zinciri faaliyetlerinin olabilen en iyi şekilde sürdürülmesidir. Bu aşamada alınan kararlar günlük, saatlik hatta bazı durumlar için anlıktır. Karalar oldukça kısa zaman dilimlerinde alındığı için, genellikle talebe ilişkin herhangi bir belirsizlik söz konusu değildir. Belli bir siparişin alınması, bu siparişin teslimi için bir tarih verilmesi, teslimatın hangi yolla yapılacağının belirlenmesi ve ikmâl seviyesinin kontrolü gibi kararlar tedarik zinciri faaliyetleri aşamasında alınan kararlara örnek olarak verilebilir.

Her bir tedarik zinciri seviyesi arasında gerçekleşen etkileşim tedarik zinciri döngüsü olarak adlandırılmaktadır.

Tedarik zinciri belli bir müşterinin herhangi bir ihtiyacını karşılamak üzere çeşitli tedarik zinciri seviyeleri arasında meydana gelen süreçlerden ve akışlardan oluşan bir yapı olarak tanımlanmaktadır. Söz konusu bu yapıyı daha yakından tanıyabilmek için tedarik zincirine ilişkin iki temel yaklaşımdan faydalanılmaktadır. Bu yaklaşımlar döngüsel yaklaşım ve itme/çekme yaklaşımıdır.

Tedarik zincirinin tedarikçi, üretici, dağıtımcı, perakendeci ve müşteri şeklinde beş temel seviyeden meydana geldiği hatırlanırsa, bu beş temel seviye arasında dört döngünün oluşabileceği oldukça açık bir şekilde fark edilecektir. Bu dört temel döngü şöyle sıralanmaktadır;

• Müşteri Sipariş Döngüsü
• İkmal Döngüsü
• Üretim Döngüsü
• Satın Alma Döngüsü

Tedarik zincirine ilişkin döngüsel yaklaşım özellikle faaliyet aşamasına yönelik kararlarda faydalı olmaktadır. Bu yaklaşım her bir tedarik zinciri seviyesinin rollerini ve sorumluluklarını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu yaklaşım sayesinde tedarik zinciri yönetim sistemleri daha kolay bir şekilde kurulabilmektedir.

Tedarik zinciri sürecinin döngüleri şu şekilde sıralanabilir;

Müşteri Sipariş Döngüsü

İkmal Döngüsü

Üretim Döngüsü

Satın Alma Döngüsü

Müşteri sipariş döngüsü müşteri ve perakendeci işletme arasında meydana gelmekte ve müşteri siparişinin yerine getirilmesi için gerekli olan tüm işlemleri kapsamaktadır. Genellikle bu döngü müşteri tarafından başlatılmaktadır. Perakendeci işletmenin müşteriyle etkileşimi müşterinin perakende işletmenin etki alanına girmesiyle başlamakta ve müşterinin siparişini teslim almasıyla son bulmaktadır. Bu döngü (1) müşterinin perakendecinin etki alanına ulaşması, (2) müşteri siparişinin girilmesi, (3) müşteri siparişinin hazırlanması ve (4) müşterinin verdiği siparişi teslim alması şeklinde özetlenebilen dört işlem içermektedir.

Tedarik zinciri sürecinde ikmal döngüsü perakendeci ve dağıtımcı arasında meydana gelen ve stokların yeniden tamamlanmasını içeren tüm süreçleri kapsamaktadır. Döngü herhangi bir perakendecinin gelecekte var olacak muhtemel talepleri karşılayabilmek adına stoklarını yenilemek istemesiyle başlamaktadır. İkmal döngüsü müşteri sipariş döngüsüne benzemekte fakat bu döngüde müşterinin yerini perakendeci almaktadır. İkmal döngüsünün temel amacı perakendecilerdeki stokların düşük maliyetle yenilenmesi veya tamamlanmasıdır. İkmal döngüsü (1) perakendecinin dağıtımcıya verdiği siparişle başlar, (2) dağıtımcı siparişi alır ve kaydeder, (3) perakendecinin talep ettiği sipariş hazırlanır ve döngü (4) siparişin perakendeciye teslim edilmesiyle sona erer.

Üretim döngüsü genellikle toptancı veya dağıtımcıyla üretici arasında gerçekleşen bir etkileşimdir. Fakat sürecin doğrudan müşteri veya perakendeci tarafından da başlatılabileceği unutulmamalıdır. Üretim döngüsü (1) toptancının, dağıtımcının, perakendecinin veya müşterinin siparişiyle başlar, (2) alınan siparişin ardından üretim planlaması yapılır, (3) döngü üretim ve nakliye süreciyle devam eder ve (4) müşterinin, perakendecinin, dağıtımcının veya toptancının siparişi teslim almasıyla son bulur.

Satın alma döngüsü üretici ve tedarikçi arasında gerçekleşen işlemleri kapsamaktadır. Bu döngüde üretici daha önceden saptadığı üretim planına göre hammadde ve malzeme siparişi verir. Üretim için gerekli olan hammadde ve malzeme genelde tek bir tedarikçiden karşılanamaz. Bu nedenle üretim süreçlerinde birçok tedarikçiyle birlikte çalışılması söz konusu olmaktadır. Ayrıca bu noktada dikkat edilmesi gereken bir başka konu tedarikçilerin de başka tedarikçileri olduğudur. Bu açıdan tedarik zincirlerini doğrusal ilişkilerin olduğu bir sistem yerine ağ şeklinde yapılanmış bir sisteme benzeten görüş daha gerçekçi bulunmaktadır. Satın alma döngüsü (1) üreticinin veya tedarikçinin üretim planı doğrultusunda verilen siparişle başlar, (2) daha sonra tedarikçi bu siparişe ilişkin üretim planlaması yapar, (3) üretilen hammadde veya malzeme nakledilir ve (4) döngü üreticinin verdiği siparişi teslim almasıyla son bulur.

Tedarik zincirindeki tüm süreçler müşteri siparişinden önce veya sonra gerçekleşmeleri açısından temelde itme veya çekme şeklinde betimlenen iki ayrı karaktere sahiptirler. Çekme süreçleri müşteri siparişine tepki olarak gerçekleşen süreçlerdir. Bunun aksine itme süreçleri müşteri talebi yaratmak üzere gerçekleştirilmektedir. Çekme süreçlerinde talep kesin bir şekilde bilinebilmektedir. İtme süreçlerinde ise talebe ilişkin kesin veriler yerine çeşitli öngörülerden veya kestirimlerden hareket edilmektedir. Çekme süreçleri reaktif karaktere sahip, itme süreçleri ise spekülatif karaktere sahip süreçlerdir. Bir tedarik zincirinde hem itme hem de çekme süreçleri bir arada bulunabilir. Bu iki tip süreç itme/çekme sınırı adı verilen bir sınırla birbirlerinden ayrılmaktadır. İtme/çekme yaklaşımı tedarik zinciri stratejisini belirlerken önemle üzerinde durulması gereken konuların en başında gelmektedir.

Tedarik zinciri modelleri, işlevselci model, satın alma modeli, lojistik model, bilgi sistemi modeli, süreç yenileme ve yenilikçilik modeli, stratejik modeldir.

Tedarik zinciri tasarımı tedarik zincirinin yapısının oluşturulmasıyla ilgili süreçleri kapsamaktadır. İşletmelerin tedarik zinciri tasarımları üzerinde etkili olan beş temel faktör bulunmaktadır. Bu faktörler üretim, stok, konum, nakliye ve bilgi şeklinde sıralanabilir. Bu beş temel faktörün tedarik zincirinin etkililiği ve başarısı üzerinde doğrudan etkisi vardır.

İşletmelerin tercih edebilecekleri altı temel nakliye yöntemi vardır.

• Denizyolu: Düşük maliyetlidir fakat oldukça yavaştır. Suyollarından uzak noktalara erişim imkânsızdır.
• Demiryolu: Düşük maliyetlidir fakat yavaştır. Yalnızca demiryolu ağına sahip noktalar arasında tercih edilebilir.
• Boru hattı: Oldukça verimli bir nakliye yöntemidir fakat su, petrol veya doğal gaz gibi sıvı veya gaz türü maddelerin taşınabilmesine imkân vermektedir.
• Karayolu: Göreceli olarak hızlı ve esnek bir nakliye yöntemidir. Neredeyse her yere erişim sağlanabilir. Maliyeti petrol fiyatlarına bağlı olarak sürekli değişkenlik göstermektedir. • Havayolu: Oldukça hızlı fakat en maliyetli nakliye yöntemidir. Havaalanlarının bulunduğu yerlerle sınırlı bir hizmet ağına sahiptir.
• Elektronik Taşımacılık: Hem hızlı hem esnek hem de düşük maliyetli bir nakliye yöntemidir. Fakat sadece elektrik enerjisi, veri, müzik, resim ve yazı gibi dijital ürünlerin taşınmasına olanak sağlamaktadır.

Tedarik zincirlerinde bilgi temelde iki amaçla kullanılmaktadır.

• Günlük faaliyetlerin sürdürülmesi: Bu işlev üretim, stok, konum ve nakliye işlevlerinin yürütülebilmesi için hayati önem taşımaktadır. İşletmeler tedarik zinciri yönetimi sürecinde talep ve arza ilişkin bilgilerden faydalanarak haftalık üretim planlaması yapmakta, stok seviyesi belirlemekte, nakliye rotalarına karar vermekte ve depolama merkezleri arasında tercih yapabilmektedirler.
• Kestirim ve Planlama: Bu işlev geleceğe ilişkin talebin kestirilmesi ve bu kestirimler doğrultusunda planlama yapılmasına yöneliktir. Bu işlev çerçevesinde aylık veya daha uzun vadeli planlamalar yapılmaktadır. Yeni bir tesis kurulması, yeni bir pazara girilmesi veya faaliyet gösterilen bir pazardan çıkılması gibi stratejik kararlar tedarik zinciri yönetimi kapsamında elde edilen verilerden hareketle alınabilen kararlardır.

İşletmeler dışarıdan temin edecekleri ürünlerle ilgili olarak belli bir tedarik zinciri stratejisi üzerinde karar kılmalıdır. İşletmeler bu noktada birçok tedarikçiyle iş yapma, az sayıda tedarikçiyle iş yapma, dikey bütünleşme, Keiretsu, sanal işletmeler kurma şeklinde sıralanabilen bir dizi strateji içinden kendileri için en uygun olanını seçme yönünde çaba harcamaktadırlar.

Bilgi teknolojileri üretim noktasını satış işlemlerinde teslim noktasına, satın alma işlemlerinde ise tedarik noktasına bağlamaktadır. Bilgi teknolojilerinin tedarik zinciri süreçlerindeki en temel işlevi fiziksel işlemlere ilişkin verilerin elde edilmesi ve bu verinin tedarik zincirinin tüm seviyelerinin erişimine açık bir hale getirilebilmesidir. Bu yolla planlama ve geleceğe yönelik kestirimler daha gerçekçi bir bakışla yapılabilecektir.

Tedarik zinciri yönetim sistemleri bilgi yönetimi bağlamında aşağıda sıralanan işlevleri üstlenmektedir:

• Bu işlevler tedarik zinciri kapsamında hareket eden her ürüne ilişkin veri elde edilmesi ve bu verilerin tüm ilgililerin erişimine sunulması,
• Tedarik zinciri kapsamında elde edilen verilere tek bir noktadan erişimin sağlanması,
• Elde edilen veriler ışığında tedarik zinciri faaliyetlerinin analiz edilmesi ve var olan planların güncellenmesi,
• Tedarik zinciri bünyesinde iş yapan ilgili şahıs ve kurumlarla işbirlikçi bir çalışma ortamı yaratılması şeklinde özetlenebilir.

E-İşletmecilik uygulamalarının tedarik zinciri bağlamında sağladığı yararlar;

• İşlem maliyetlerinin düşmesi nedeniyle sağlanabilen maliyet tasarrufları ve fiyat indirimleri,
• Aracıların tamamen yok olması veya sayılarının azalması,
• Talep dalgalanmaları karşısında tedarik zinciri tepki zamanının düşmesi,
• İşletmelerin hedef kitle bağlamında daha görünür kılınması,
• Müşterilerin tercih edebilecekleri ürün sayısının artması,
• Satış sonrası destek hizmetlerine hızlı erişim sağlanabilmesiyle yükselen hizmet kalitesi,
• Çok fazla miktarda müşteri verisinin işlenerek anlamlı bilgi paketlerine dönüştürülebilmesi,
• Sadece internet üzerinden satış yapan işletmelerin doğması ve bu tür işletmelerin perakende satış ortamı gereksinimlerinin düşüklüğü nedeniyle sağlanan maliyet tasarrufları,
• Küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin de pazarda kendilerine yer edinebilmeleri,

• Küresel pazarlara, tedarikçilere ve dağıtım kanallarına erişimin kolaylaşması şeklinde belirtilebilir.

Tedarik zinciri yönetiminin yenilikçilik, genişletilmiş ürün tasarımı, küreselleşme, esneklik, süreç temelli yönetim ve işbirlikçi çalışma yaklaşımları nedeniyle sürekli bir değişim ve uyum sağlama eğiliminde olduğu ileri sürülmektedir.

Küresel ölçekte faaliyet gösteren işletmelerin tedarik zincirleri;

• Yedek parçaların bulunabilirliği, nakliye kanallarının ve ithalat rejimlerinin ani bir şekilde değişmesi ve döviz kurlarında yaşanan kırılganlıklara hızlı bir şekilde cevap verebilmeli,
• Üretim süreçlerinde kullanılacak parçaların ve bitmiş mamullerin hızlı bir şekilde nakliyesini sağlayabilen üst düzey bilgi ve iletişim teknolojilerine sahip olmalı,
• Siyasal risklerle baş edebilme ve ayrıca gümrük, navlun, nakliye gibi konularda uzman olan yerel ülke vatandaşlarını istihdam etmelidir.

İşletmelerin tedarik zinciri ekonomisi konusunda üzerinde durdukları iki konu vardır. Bunlar yap ya da satın al kararı ve dış kaynak kullanımına yönelik eğilimlerdir.

Bir toptancı veya bir perakendeci sattığı tüm ürünleri dışarıdan temin etmektedir. Üretim yapan işletmeler için ise durum oldukça farklıdır. Bu işletmeler üretim faaliyetlerinde kullanacakları parçaları veya yarı-bitmiş mamulleri başka üreticilerden tedarik etmek durumundadırlar. Yap ya da satın al kararı bir işletmenin üretim sürecinde kullanacağı bir parçayı veya hizmeti kendi bünyesinde üretmesi veya dışarıdan hazır alması noktasında verilen karardır. İşletmeler kendileri için avantajlı olan duruma göre tercih yapacaklardır.

İşletmelerin uzun dönemli başarısı için faaliyetlerini etik kurallar çerçevesi içinde sürdürmeleri hayati önem taşımaktadır. Tedarik zinciri yapısı itibariyle hem bireysel hem de örgütsel etik dışı davranışların yaşanmasına oldukça elverişli bir ortam yaratmaktadır. Satış elemanlarının satış konusundaki iştahları, satın alma uzmanlarının işletme sermayesini rasyonel olmayan bir şekilde kullanması gibi kişi temelli etik dışı davranışlar işletmelerin tedarik zinciri yönetim süreçlerindeki başarılarını sekteye uğratabilir. İşletmeler bu tür açıkları önceden fark etmeli ve çalışanlarını uyulması beklenen etik davranış kalıpları hakkında bilgilendirmelidir.