DÜNYA EKONOMİSİ

Amerika II. Dünya Savaşı sonrası komünizmin yayılmasına ve kendi etki alanında Sovyetler Birliği’ne karşı yönelik bir düzen kurmaya başladı. Aslına bakılırsa, II. Dünya Savaşı bitiminde SSCB’nin bu kadar büyük alanda kendi kurallarını dikte etmek için yeterli ekonomik gücü mevcut değildi. Hele ABD ile karşılaştırma hiç de onun lehine değildi, ama sahip olduğu askerî üstünlük buna imkân tanımıştır.

1980’lere gelindiğinde Batı Bloku’nun karşısında hâlâ bir rakibin var olmasına rağmen gelişmiş ekonomilerin çıkarlarını en üst düzeye çıkarma çabaları aralarında bir çekişmeye yol açmıştı. Gelişmelerin aleyhine sürdüğünün farkında olan ABD öncülüğünde başlatılan serbestleştirme hareketi durumu düzeltmek için yetersiz kaldı. Güneydoğu Asya’nın yeni sanayileşen ülkeleri uluslararası alanda saldırgan politikalar izlerken kendi pazarlarını açmaya yanaşmamaları özellikle ABD’nin ihracat artış hızının düşmesiyle birlikte ithalat artış hızının artmasına ve dış ticaret açığının büyümesine yol açmaktaydı. Benzer yoldan ilerleyen Avrupa Birliği de Amerika’nın üstünlüğe sahip olduğu alanlarda yavaş yavaş hâkimiyeti ele geçiriyordu. Bu yönde en ağır darbe tarım alanında geldi. AB ülkeleri diğer sektörlere de büyük sübvansiyonlar vererek ABD’yi yeni önlemler almaya itiyordu. 1986’da başlattığı GATT çerçevesinde Uruguay Round’a büyük umutlar bağlayan ABD eşit rekabet koşullarını hemen kabul ettiremedi ve bir hayal kırıklığı yaşadı.

Uygulanan ekonomik politikaların başarısızlığı, milliyetçiliğin hiçe sayılarak her milletin benzer yöntemlerle ileriye götürülmesi politikalarına karşı isyanlar ve artan otoriterleşme gibi unsurlar sonucunda Sosyalist kampın dağılması dünyayı tek kutuplu hale getirmiştir.

1950’lerden 1990’lara kadar geçen dönemde büyük atılım yaparak önde gelen GÜ’ler arasına girmeyi başaran Japonya’nın dünyanın siyasi arenasında AB ve ABD’nin olduğu kadar etkisi yoktur. Bunun temelinde ise II. Dünya Savaşı’ndan mağlup çıkan Japonya’nın askerî gücünün olmaması ve aynı nedenden dolayı BM’de etkili bir konuma sahip olamaması yatmaktadır. Ayrıca Japonya’nın gerçekleştirdiği ve ilk bakışta daha çok ekonomik nitelik taşıyor gibi görünen, gerçekte ise siyasi etkinliği kazanmaya ve sağlamlaştırmaya yönelik bazı girişimleri de bulunmaktadır. Çin’de yapılan Tie-Nanmen katliamından sonra bu ülkeye ABD ve AB tarafından konulan ambargoyu hiçe sayması; ABD’nin muhalefetine rağmen Vietnam’a yardımlarını sürdürmesi bu tür hareketlerin ilk örnekleridir.

Gelişmekte olan ülkeler 1980’lerden 1990’ların ortasına kadar geçen sürede ortaya çıkan gelişmelerde daha çok seyirci veya pasif katılımcı rolünü üstlenmiş bulunuyorlardı. Bunlardan çoğunun gelişmiş ülkelerin borçlarına bağlı bulunması politik yönden de durumu kendi lehine çevirecek ciddi bir girişimde bulunmalarını engellemekteydi. Gelişmiş ülkelerde bölgeselleşme ağırlık kazanırken gelişmekte olan ülkelerin ancak birkaçı bu gruplara katılabilmiştir. Bu bölgelere katılabilmiş veya katılma aşamasında olan gelişmekte olan ülkeler birkaç ortak özelliğe sahiptirler. Bunlardan ilki, büyük iç pazara ve doğal kaynaklara sahip olmaları ve yeni kâr olanakları vadetmeleri, (Meksika örneğinde olduğu gibi). Bir diğer özellik ise oluşuma öncülük eden ülkelerin kültürel birikimlerini paylaşmaları veya önceden hayat sahalarında bulunmalarıdır.

Yeni ekonomik dünya düzeninin doğuşunun kurumsal boyutunda bir yandan çevresindeki ülkelere, ileri sanayi ülkelerinde sermayenin kâr haddini artıracak programların uygulatılması; diğer yandan Merkez’in içinde rekabet koşullarının eşitlenmesi bulunur. 1970’in kâr haddi düşüşü yıllarında gelişmekte olan ülkelere, geleceğe dönük bir risk tahmini yapmadan serbestçe, hatta negatif reel faiz hadlerinde dağıtılan krediler bu konuda iyi bir araç olmuştur. Nedeni, 1970’li yılların sonundan itibaren bu kredilerin geri dönüşünde ortaya çıkan sorunların bu ülkeleri uluslararası finans kuramlarının denetimine sokmuş olmasıdır. (Eski) Doğu Bloku’na dâhil, ağır borçlu durumundaki ülkeleri de aynı kapsamda içermek gerekir. Programı uygulatmanın ikinci aleti, buna uygun ideolojinin kitle haberleşme araçları, programa göre değişen iktisat teorisi ve ders kitapları ve uygun kişilerin iktidara getirilmesi yoluyla insanların buna inandırılmaya çalışılmasıdır.

Kapitalist ekonomide eğer bir şirket finansal hedeflerini gerçekleştiremiyorsa, cezası hazırdır: Borsada hisse senetleri fiyatları düşer. Bu alandaki başarısızlığın devamında düşmanca bir ele geçirme ile gasp edilir ve şirketin tüm teknik altyapısı yok edilir. İşlem tamamlanmış ve kısa-dönemciliği beceremeyen şirket ekonomiden silinmiştir. Böyle bir ortamda kim sağ kalabilir?. James Galbraith, The Predator State çalışmasında 2008 Finansal Krizi’nin finansın reel üretimden önce geldiği sürece tekrarlanması muhtemel bir serbest piyasa sonucu olduğunu açıklamaktadır.

Çin’in 1970’lerin ortası ile 2000’lerin sonuna kadar geçen dönemde yıllık büyüme oranı neredeyse %10’dur. Yaşanan son kriz Çin ekonomisinin bu hızlı büyümesine sekte vurmuştur. Çünkü Çin bu büyümesini dünyada artan ticarete borçludur. İç piyasasında henüz oldukça zayıf olan talep, ihracat rakamları ile telafi edilmektedir. Ancak dünyada açığa çıkan global krizler sonunda mutlaka ihracata dayalı büyüyen Çin ekonomisini vuracaktır. Çin bu tür problemlerden kaçınmak amacıyla, 2000’li yıllardan itibaren çok uluslu şirketlerin ve siyasi birlikteliklerin ortağı olur hâle gelmiştir. Sudan, Afrika ve İran’da enerji kaynaklarına ulaşmak için siyasi ve şirket ilişkilerini birlikte çalıştırmıştır. Özellikle Afrika’ya yardım eden önemli ülke haline dönüşmüştür.

Yaşanan en son kriz Avrupa’da hem bir düşüş hem de bir yeniden yükseliş imkânı yaratmıştır. Avrupa’nın zayıf ülkeleri Büyük Avrupa için sorun teşkil edeceğini bu krizle göstermiştir. Ancak kalanlar içerisinde özellikle Almanya’nın sağlam duruşu ve hatta güç kazanması gözden kaçırılmamalıdır. Bu kriz Avrupa’daki kurumsal düzenlemeler ile işleyen kapitalizmin değerini biraz daha arttırmıştır. Avrupa geç de olsa en az ABD kadar güçlü biçimde bu krize yanıt vermiştir.