DÜNYA EKONOMİSİ

James Galbraith, 2008 Dünya Ekonomik Krizi için, bu kriz oluşmadan önce oldukça tutarlı öngörülerde bulunmuştur. Krizle ilgili eleştirilerinin temelini serbest piyasa ve onun getirebilecekleri oluşturmuştur. 1967 yılındaki New Industrial State (Yeni Sanayi Devleti) isimli John Galbraith’in çalışmasından, babasının bankalar hakkındaki bir tespitine yer vermektedir.

1990 yılında Çin %4’lük bir büyüme oranına sahipken 1994 yılına gelindiğinde bu oran % 12,7’e ulaşmıştır.

2010 yılı itibarıyla Çin ekonomisinin %10’u tarım sektöründen oluşmaktadır.

1944 Bretton Woods anlaşmaları, işleyişi yeni kalkınmış olan ülkelerin denetiminde olacak yeni bir para sistemini getirdi.

Gelişmiş ülkelerde bölgeselleşme ağırlık kazanırken Gelişmekte olan ülkerin ancak birkaçı bu gruplara katılabilmiştir. Bu bölgelere katılabilmiş veya katılma aşamasında olan gelişmekte olan ülkeler birkaç ortak özelliğe sahiptirler. Bunlardan ilki büyük bir iç pazara ve doağl kaynaklara sahip olamarlı ve yeni kar olanakları vadetmeleridir. Bir diğer özellik ise oluşuma öncülük eden ülkelerin kültürel birikimlerini paylaşmaları veya önceden hayat sahalarında bulunmalarıdır.

1960'larda yükselen ekonomilerin dünya GSYH'den aldığı pay %17'ler civarında iken 2010'lara gelindiğinde bu pay 2 kattan fazla artarak %40'lara dayanmıştır. Aynı süreçte, gelişmiş ekonomilerin payı başlangıçta tam bir aslan payı iken, 2010'larda bu pay ciddi erozyona uğrayarak %57'lere çekilmiştir. Ancak diğer gelişmekte olan ülkelerin payı %102un altında seyretmiştir.

1990'da gelişmekte olan ülkelerin oluşturduğu gruptaki nüfusun neredeyse yarısı günde 1.25 doların altında bir gelirle yaşamaktaydı. 2015 yılında bu oran %14'e kadar düşmüştür.

Uygulatılan progrmaın temel ögeleri serbset piyasa ekonomisi ve globalleşmedir. Serbset piyasa ve ticaret programını koşulsuz uygulayacak olan çevre ülkelerdir. Merkez ülkeler için mal ve hizmet pazarı koşulsuz genişleyecek, sermaye serbest biçimde yüksek kar haddi bulunan alanlara girebilecektir.

James Galbraith, The Predator State çalışmasında 2008 Finansal Krizi'nin finansın reel üretimden önce geldiği sürece tekrarlanması muhtemel bir serbest piyasa sonucu olduğunu açıklamaktadır.

Amerika komünizmin yayılmasına seyirci kalamazdı ve kendi etki alanında Sovyetler Birliği’ne karşı bir düzen kurmaya başladı. Aslında bakılırsa, II. Dünya Savaşı bitiminde SSCB’nin bu kadar büyük alanda kendi kurallarını dikte etmek için yeterli ekonomik gücü mevcut değildi. Hele ABD ile karşılaştırma hiç de onun lehine değildi, ama sahip olduğu askeri üstünlük buna imkân tanıdı.

Her kutbun hiyerarşik yapısı iyi işliyordu. Serbest piyasa ekonomisinin savunucusu olan Batı Blok’unda uluslararası ticaretin gitgide serbestleştirilmesi ve böylece GATT çerçevesinde birleşilmesi hesapları yapılmaktaydı. Merkezi planlamanın hâkim olduğu, uluslararası ticaretin daha çok takas şeklinde gerçekleştirildiği Doğu Bloku ise karşı tarafta bir güç sayılmaktaydı. Kapitalist dünyada finans piyasalarının denetimli olması ulusal ekonomi politikalarının etkinliğini arttırıyor, döviz fiyatları ve faiz hadlerinin istikrarlı olmasını sağlıyor, enflasyonun düşük seviyelerde seyretmesine imkân tanıyordu. Kendi tarafına çekmeye çalışırken gelişmekte olan ülkelere yapılan doğrudan yatırım ve yardımlar ve verilen tavizler bunların da gelişmesinde önemli rol oynuyor, aynı zamanda gelişmiş ülkelere ham madde ve iş gücü bakımından kolaylıklar sağlıyordu. Böylesine az çok dengeli gelişme, Gelişmekte Olan Ülkeler ile Gelişmiş Ülkeler arasındaki farkın azalacağına dair umutları güçlendirirken, karşıda bir rakibin olması sosyal devlet anlayışının blok içinde yayılmasına yol açmaktaydı

1970’li yıllarda petrol fiyatlarındaki yükselişten en ağır darbe yiyen gelişmekte olan ülkeler oldu. Petrol fiyatını ödeyemez duruma düşen bu ülkelerin gelişmiş̧ ülkelerdeki durgunluk yüzünden ihracatlarını arttırmaları da söz konusu değildi, oysa gelişmiş̧ ülkelerden yapılan zorunlu ithalatın faturası üretici ülkelerin petrol fiyatlarındaki artışın hemen nihai mal fiyatlarına yansıtmaları sonucu ağırlaştı. 1970’lerin başında bir politik güç olarak ağırlığını koymaya çalışan üçüncü dünya ülkelerinin bu atılımlarının sonuçsuz kalmasının bir diğer nedeni de bu ekonomik bağımlılıktır.

Dünyanın aldığı yön, her geçen gün her gelişmenin iktisadi ve siyasi boyutlarının birbirinden ayrılamaz olduğunu ve bunların hiçbirinin tek başına yön verebilecek nitelikte olmadığını ortaya çıkartmaktadır. Oluşacak dünya düzeninde eskiden olduğu gibi sadece askerî güçte veya sadece ekonomik alanda ulaşılan kuvvete dayanarak hiçbir ülkenin kendi iradesini kabul ettirmesi olanaksızdır. Bu tarihin doğruladığı bir gerçektir. Her ne kadar soğuk savaş̧ iki kamp arasında doğrudan savaşa yol açmamış̧ olsa da bu döneme barış̧ yılları denemez. Büyük güçler birbirleriyle çatışmaya girmedi ama dördü kanlı savaşlar yaptı: Fransa, Cezayir ve Vietnam’da; ABD, Kore ve Vietnam’da; Çin, Vietnam’da ve Rusya, Afganistan’da. 1970’lerin ortalarında ekonomik süper güç̧ olacağına dair sinyaller vermeye başlayan Japonya birkaç gelişmiş ülkenin ürettiklerinden fazla bile üretse askerî gücü olmadığından uluslararası siyasete yön vermede hep ikinci planda kalmıştır. Bu durumda şu tespit önem kazanmaktadır: Günümüzün ve geleceğin dünyasında güç̧ yeniden tanımlanacak ve bir devletin uluslararası etkinliğini ekonomik güç kadar askerî güç de belirleyecektir

1980’lere gelindiğinde Batı Blok’unun karşısında hala bir rakibin var olmasına rağmen gelişmiş ekonomilerin çıkarlarını en üst düzeye çıkarma çabaları aralarında bir çekişmeye yol açmıştı. Gelişmelerin aleyhine sürdüğünün farkında olan ABD öncülüğünde başlatılan serbestleştirme hareketi durumu düzeltmek için yetersiz kaldı. Güneydoğu Asya’nın yeni sanayileşen ülkeleri uluslararası alanda saldırgan politikalar izlerken kendi pazarlarını açmaya yanaşmamaları özellikle ABD’nin ihracat artış̧ hızının düşmesiyle birlikte ithalat artış̧ hızının artmasına ve dış ticaret açığının büyümesine yol açmaktaydı. Benzer yoldan ilerleyen Avrupa Birliği de Amerika’nın üstünlüğe sahip olduğu alanlarda yavaş yavaş hâkimiyeti ele geçiriyordu. Bu yönde en ağır darbe tarım alanında geldi. AB ülkeleri diğer sektörlere de büyük sübvansiyonlar vererek ABD’yi yeni önlemler almaya itiyordu. 1986’da başlattığı GATT çerçevesinde Uruguay Round’a büyük umutlar bağlayan ABD eşit rekabet koşullarını hemen kabul ettiremedi ve bir hayal kırıklığı yaşadı. Bu arada AB’nin parasal ve siyasi birlik oluşturma çabalarının yoğunlaşması Amerika’yı Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesini (NAFTA) kurmaya itti. Japonya’nın da benzer davranışta bulunup APEC’i kurmada öncelik etmesi yeni dünya düzeninin ekonomik alanda bloklar şeklinde bir gelişmenin devam edeceğini kesinleştirdi.

Soğuk savaş sonrası dönemde savaş eğilimlerini güçlendirici gelişmeler de az değildir. Soğuk savaş̧ sırasında iki lider ülke nüfuz altında tuttukları bölgesel güçleri denetleme yetkisine sahiptiler ve karşı karşıya gelmemek için bölgesel çatışmaları sona erdirme eğilimindeydiler. Gelişmiş ülkelerin bütçeden askerî harcamalara ayırdıkları payı azaltmaları olumlu bir gelişme olmakla birlikte, bunların bölgesel çatışmalara müdahale yeteneklerinin ve isteklerinin azaldığının bir işaretidir. Çünkü her geçen gün bu ülkelerin iktidardaki güçleri bu tür harcamaların neden gerektiğini halkına izah etmekte zorlanmaktadırlar. Buna ek olarak, üçüncü dünya ülkelerinin (Çin, Ortadoğu ve Latin Amerika’nın bazı ülkeleri) amansız bir silahlanma yarışına girmiş oldukları hatırlanırsa, şu sözlere hak vermemek mümkün değildir: “...savaşlar, artık fakir ülkelerin göze alabilecekleri bir lüks haline gelmiştir.”

Avrupa Birliği’nin son yıllarda aldığı yön gelecekte dünyanın ekonomik ama daha çok siyasi yaşamında etkili birim olacağı işaretlerini vermektedir. APEC ve NAFTA’nın şu aşamada daha çok ekonomik birliğe yönelik olduğunu ve AB’nin getirdiği düzenlemeler (Maastricht Kararları, Euro’ya geçiş̧, Avrupa Parlamentosu’na gittikçe bir yasama organı yetkilerinin verilmesi) göz önüne alınırsa, bugünkü̈ konumunu daha da sağlamlaştırmış̧ olduğu daha net ortaya çıkacaktır.

Günümüzde dünya ekonomisiyle ilgili iki sıkıntılı dengesizlik söz konusudur. Her iki dengesizlikte de dünyanın lider ekonomisine sahip ülkesi ABD işin içindedir. İlki, ABD’nin ödemeler dengesi bilançosunda sahip olduğu dengesizliktir. Aslında daha açık bir ifadeyle ABD’nin dünyayla ticaretinde verdiği olağanüstü açıktır problem olan. İkinci dengesizlik de birçok ülkenin ve en ağırlıklı olarak ABD ekonomisinin sahip olduğu giderek katlanılması zorlaşan kamu borçlarıdır. Her iki dengesizliğin de uzun süre sürdürülmesi imkânsızdır. ABD’nin sahip olduğu dengesizliklerin dünyaya yansıması diğer ülkelerin dolar cinsinden döviz rezervlerinin artması şeklinde olmaktadır. Ancak bu rezervlerdeki aşırı artış ABD’nin dengesizliklerini çözemeyeceğine olan inanç̧ artarsa doların kredibilitesini sorgulanır hâle getirecektir. Bu da dünyanın para birimi gibi kabul edilen dolara ve dolayısıyla tüm ekonomik sistemin işleyişine de zarar verecektir.

1960’lı yılların sonları düşük faiz oranlarının olduğu ve büyük şirketlere kolayca kredi açıldığı bir dönemdi. Bu dönemde bankalar büyük şirketlere göre ikinci sırada önemde değerlendiriliyordu. 1980’ler geldiğinde yüksek faiz oranları dönemi yaşanmaktaydı ve 60’ların sonundaki hikâye bütünüyle değişmek üzereydi. Hızlı bir biçimde bankaların önemi ikinci dereceden birinciliğe tırmanmaktaydı. 15-20 yıldır süren ikincilikten sonra, aniden şirketlerin yaşamlarını sürdürebilmelerinde kullanacakları fonların maliyetleri baskın olan öncelik hâline gelmişti. Bir başka ifadeyle, monetarizm endüstriyel şirketleri bir kez daha finans kaynaklarına bağımlı hâle getirmişti. Peki, bu gelişmeler sonuçta ne getirdi? Cevap oldukça açıktı: “Kısa Dönemcilik”. Şirketlerin uzun dönemde varlığını sürdürebilmesi için gerekenler yerine, odak olarak kısa dönemli finansal hedefler belirlenip her şey pahasına bunların gerçekleştirilmesi belirlendi. İşte James Galbraith, The Predator State çalışmasında 2008 Finansal Krizi’nin finansın reel üretimden önce geldiği sürece tekrarlanması muhtemel bir serbest piyasa sonucu olduğunu açıklamaktadır. Serbest piyasa için kontrollü serbestlik kavramının geliştirilmesi ve bu çerçevede ekonomik faaliyetlere izin verilmesi şeklinde özetlenebilecek bir politika önermesidir bu.

Bilinen ve en yaygın kullanılan kapitalist ekonominin olmazsa olmazı enerjidir. Fosil yakıtlardan yenilenebilir enerji kaynaklarına bir geçiş̧ süreci yaşansa da anlaşılan bir süre daha fosil yakıtlardan elde edilen enerji dünya ekonomisi için önemini koruyacaktır. Bu anlamda Orta Doğu coğrafyasında yeniden kurulan ya da kurulacak olan sistemler daha anlaşılır hâle gelmektedir. Yine de daha uzun dönemli perspektifte enerji ve üretim ile tüketim anlayışının bugünkü seyriyle gitmesi pek mümkün görünmemektedir. Çin şu anda geçerli olan kapitalist sisteme göre üretim sistemini ayarladığı için, yaşanacak krizlerde ciddi biçimde etkilenecektir. Bu durum, Çin’in gerçek bir dünya gücü olmasını biraz daha geciktirecektir.

Sanayi Devrimi öncesine bakıldığında geleneksel güç dengesi uygulanmakla birlikte Büyük Britanya dünyada söz sahibi olmuştur. Yani Pax Britannica dönemi yaşanmıştır. Sanayi Devrimi’nin belirtileri Britanya’da ortaya çıkmış olmasına rağmen, bu sıralarda gelişme hızı ABD’ye kıyasla yavaş olmasından dolayı 1980’lere kadar süren Amerikan hegemonyasının hüküm sürmesine (Pax Americana) neden olmuştur.