DÜNYA EKONOMİSİ

Dünyadaki siyasi – ekonomik – sosyal değişimler ele alındığında “Soğuk Savaş̧ Dönemi” sonrası yılları 3 döneme ayırarak ele almak mümkündür. 2008 sonrası kabul edilen 3. Dönemdeki değişimler şunlardır:

1929 depresyonu sırasında hızla artan işsizlik ve iflaslar karşısında serbest piyasa ekonomisini savunan Klasik İktisat görüşler iflas etti ve giderek reddedildi. Klasik ekonomi okulu güvenilirliğini kaybedince, bunun yerini J. M. Keynes’in görüşleri, Keynesçilik aldı. Bu görüşlerin temelinde, klasik ekonominin aksine, piyasaların kendi kendine dengeye gelmeyeceği varsayımı vardı. “Genel dengeyi” hükümetler ekonomiye müdahale ederek gerçekleştireceklerdi. Örneğin, tüketimi ve yatırımları teşvik eden hükümet harcamaları, bunu yönlendiren sanayi ve büyüme politikaları işsizliği ortadan kaldırabilirdi.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında hızla yayılan Klasik İktisadi görüşler, 1960’lı yılların sonunda aynı hızla bir duvara çarptı. Hükümetler ekonomik büyümeyi zorladıkça hükümet harcamaları ve gevşek para politikaları işsizliğe ve enflasyona yol açıyordu. Keynesçiliğin bel kemiği Phillips eğrisi kırılmıştı. Bu Keynesçi modele göre hiç beklenmedik bir şeydi. Milton Friedman Keynesçi politikaların tam tersini savunuyor, “Hükümetlerin işsizliği azaltmak ve büyümeyi arttırmak için yaptıkları müdahaleler, yüksek hükümet harcamaları, orta vadede tam aksi bir sonuca yol açar.” diyordu. Friedman’a göre “Ürettiğimizden fazla harcarsak kaçınılmaz olarak enflasyon artacaktı. “Hükûmet müdahalesi piyasayı çarpıtıyor, enflasyona yol açıyordu. Bu da piyasada istikrarsızlık yaratacak ve giderek işsizliğe yol açacaktı, işsizlikle değil, enflasyonla mücadeleye öncelik vermek gerekiyordu. Böylece işsizlik ve enflasyonla savaş için Monetarist politikalar uygulamaları yaygınlaşıyordu.

Keynesçilerin etkisi altındaki ekonomi teorisi, egemen devletin hala ekonomik hayata hâkim ve dolayısıyla ekonomi politikası için tek geçerli birim olduğunu varsaymaktadır. Ancak günümüzde dört ekonomiden söz etmek mümkündür. Bunların her biri matematikçilerin deyimi ile “kısmen bağımlı değişkendir”. Yani birbirlerine bağımlı ama birbirlerinin denetimi altında yer almazlar. İlk olarak Ulus ekonomisi vardır. Ancak güç̧ giderek bölgeye doğru kaymaktadır (bölgeselleşme). Yani NAFTA, APEC, AB, Japonya çevresindeki Uzak Doğu grubu gibi. Üçüncü olarak hemen hemen özerk olan dünya para, kredi ve yatırım akışı ekonomisi bulunur. Son olarak dünyayı tek bir pazar olarak gören ulus ötesi teşebbüs ekonomisi vardır. Keynes’in teorisi, kendi iç̧ dünyasını bir ölçüde denetim altında tutan ve uluslararası ekonomide kendi politikasının etkisini hesaplayabilen egemen ulus devlet birimi olduğu sürece geçerliydi. Bu birim artık yok.

Modern ekonomi biliminin 1870’li yıllarda ortaya çıkışından bu yana, tüketiciden yana sağlanan yarar, özellikle de fiyatlarda gerçekleşen düşme ve bu düşmeyle birlikte satın alma gücünde meydana gelen artış̧ ve tüketici seçiminde olan genişleme yoluyla ortaya çıkan yarar, iktisatçılar için ekonomi politikasının denektaşı olmuştur. Tüketici yararından başka hiç̧ bir şeyin dikkate alınmaması ya da en azından tüketici yararına göre ikinci plana atılması yolundaki tartışma gerçekten de sağlam görüşlere dayanmaktadır. Ekonomi biliminin tek hedef saydığı tüketici üzerine toplanan dikkatin, iş imkânları ya da üretimden söz edilerek bulandırılması, fiyat tespitini, tekelciliği ve verim düşüklüğünü̈ körükler. Böyle bir şey çok geçmeden, iş imkânlarını korumak yerine, onları tehlikeye sokar. Ekonomik rasyonellik ile tüketici çıkarını özdeşleştiren bu görüş, yatırım, üretim kapasitesi ve zenginliği yaratan şeyin esas itibariyle tüketici alışverişi olduğunu iddia eden Keynesçi ve Post- Keynesçi kuramla iyice pekişmiştir.

Tamamlayıcı ticaret kendine bir ortak arardı. Rekabetçi ticaret ise müşteri arıyordu. Düşmanca ticaret ise tüm sanayilere hâkim olmayı amaçlıyor. Rekabetçi ticaret savaş̧ verirdi. Oysa düşmanca ticaret savaşı, düşmanın ordusu ve savaşma gücünü̈ toptan yok ederek kazanma peşindedir.

Günümüzün para akışlarının itici gücü genelde daha çok getiri elde etme beklentisi değil, ivedi spekülatif karlar sağlama beklentisi olmaktadır. Söz konusu olan artık patolojik bir olgudur ve bu nedenle de ne sabit döviz kuru uygulamaları ne de esnek döviz kuru uygulamaları, gerçekte bir işe yaramaktadır. Günümüzdeki para akışları, dünya ekonomisinde istikrar bozucu sonuçlar getirebilmektedir. İvedilikle spekülatif kar elde etme beklentisi, günümüz ekonomisinde sıcak para dolaşımını belirleyen en önemli motiftir.

Geleneksel doğrudan yatırımlar artmaya devam etmektedir. Ne var ki, olay hızla; ortak girişimler, ortaklıklar, bilgi anlaşmaları, dışarıya iş verme gibi “ittifaklara” dönüşmektedir. İttifaklarda ise yatırımlar, söz konusu olsalar bile, ikincil önem taşır. Bu ittifakların bazılarında önemli ölçüde sermaye yatırımları söz konusudur. Amerikan tasarımı ürünleri Japon pazarında satmak üzere Japonya’da üretim yapmak amacıyla, 1960’lar ve 70’lerde Japon ve Amerikan firmalarının oluşturduğu ortak girişimler buna bir örnektir. Ama bu örneklerde bile ittifakın temeli sermaye değil, bilgilerin birbirini tamamlamasıydı; Amerikalıların teknik ve imalat bilgileri ile Japonların pazarlama bilgileri ve yönetimi birbirlerini tamamlıyordu.

Uluslararası ilişkilerin ve çelişkilerin şekillenmesi tartışılırken çeşitli gelişme modelleri üzerinde durulmaktadır. Birincisi, dünya üzerindeki eşitsiz gelişmeden kaynaklanan ve zengin ile yoksul, gelişmiş̧ ile az gelişmiş̧ arasındaki farklılık ekseninde şekillenen Kuzey - Güney çelişkisi ve çatışması modelidir.

Esas olarak Kıta Avrupası’nda gelişmiş̧ olan kapitalizmin bu türünün en önemli özelliğini oluşturan sosyal piyasa felsefesi, köklerini Alman sosyal demokrasisinde ve savaş̧ sonrası ekonominin yeniden inşa dönemindeki merkezî yönelimde bulur.

Kapitalizmin bu türü Avrupa’da çoğunluk tarafından benimsenen ve piyasa mekanizmalarını zayıflatmayan bir politik çerçevede uygulandı. Özellikle işçi sınıflarının dayanışmasıyla hastalık sigortasından, iş güvencesine ve işsizlerin korunmasına kadar uzanan, emeklilik haklarını ve sosyal konulan da kapsayan bir yapı oluşturuldu.

1990’lı yıllarda globalleşme teriminin kapsamı Kenichi Ohmae tarafından değer zincirinin tümünü kapsayacak biçimde geliştirildi (ARGE, Mühendislik, Üretim, Pazarlama, Hizmet ve Finans). Bu tanıma göre, bir firma başlangıçta ulusal bazda ihracat yapar, sonra dışarıda satış servisleri oluşturur. Daha sonra ihracat yaptığı ülkede üretime geçer ve en sonunda değer zincirinin tamamının yönetimini o ülkedeki şubesine devreder. Bu sürecin yöneldiği son aşama; global entegrasyon, yani aynı gruba ait firmalar ARGE faaliyetlerini kendileri yönetip, yatırımlarını finanse ettiklerinde ve kendi personelini dünya çapında istihdam ettikleri zaman global entegrasyon tamamlanmaktadır.

Dünyadaki siyasi – ekonomik – sosyal değişimler ele alındığında “Soğuk Savaş̧ Dönemi” sonrası yılları 3 döneme ayırarak ele almak mümkündür: 1. Dönem: 1991-2000 arası–Batının Zafer Yılları; 2. Dönem: 2001-2008 arası–ABD’nin Hegemonyasının Test Edildiği Yıllar; 3. Dönem: 2008 sonrası dönem. 1. Dönem: 1991-2000 arası–Batının Zafer Yılları, Global Kapitalizmin Zaferi, Rusya’nın Geçiş̧ Dönemi Krizi, Tek-Kutuplu Dünya–ABD hegemonyasının zirvesi, Batı’nın komünizm sonrası Doğu Avrupa’ya yayılışı ve Global Neoliberal Rejimin Oluşumu ile karakterize edilir.

Klasik ekonomi okulu güvenilirliğini kaybedince, bunun yerini J. M. Keynes’in görüşleri aldı. Bu görüşlerin temelinde, klasik ekonominin aksine, piyasaların kendi kendine dengeye gelmeyeceği varsayımı vardı. “Genel dengeyi” hükümetler ekonomiye müdahale ederek gerçekleştireceklerdi. Örneğin, tüketimi ve yatırımları teşvik eden hükümet harcamaları, bunu yönlendiren sanayi ve büyüme politikaları işsizliği ortadan kaldırabilirdi. Keynesçi görüşe göre ekonomi daralırken işsizlik artacak, ekonomi genişlerken işsizlik azalacaktı. Enflasyon ve işsizlik arasındaki ilişki birbirine ters orantılıydı (Ünlü Phillips eğrisi).

Ekonomik küreselleşmenin bugünkü düzeyi devletlerin iktisat politikalarını kullanmasını güçleştirmektedir. Bu durumda devletlerin piyasaları kontrol yeteneklerinde zayıflama izlenmektedir. Örneğin küreselleşmenin 2015’lerde ulaştığı derinlik, hükümetlerin maliye politikalarını eskisi kadar etkin kullanmalarına engel olmaktadır. Para politikaları bağımsız Merkez Bankacılığı ile birlikte düşünülse bile, bu politikaların etkinliğinin azaldığı en son yaşanan Global Kriz döneminde de görülmüş ve görülmektedir. Dünyada artan teknolojik ilerleme ve sosyoekonomik yakınlaşma, ülkelerin kendi ekonomilerini düzenleme ve millileştirme çabalarını engellemekte ya da bu çabaları sonuçsuz bırakmaktadır.

Keynes, Post-Keynesçiler ve Neoklasiklerin hepsi de ekonomiyi, bütün makineyi bir iki değişmezin harekete geçirdiği bir modele oturttular. Bugün ihtiyaç duyduğumuz model ise ekonomiyi “ekoloji”, “çevre”, “konfigürasyon” olarak ve etkileşim içindeki çeşitli alanlardan meydana gelen bir şey olarak görmek durumundadır: Birey ve firmaların, özellikle de uluslar aşırı nitelikte olanların yarattığı “mikro-ekonomi”, “ulusal devletlerin makroekonomi” si ve bir dünya ekonomisi. Önceki ekonomi kuramlarının hepsi, bu tür tek bir ekonominin tam bir denetim sağladığını varsaydılar; öbürlerinin hepsi buna bağımlıdırlar ve işlevseldirler. Neoklasiklerin marjinal fayda dünyasında birey ve firmalar, devletin makroekonomisini kontrol altında tutar. Keynesçi ve post-Keynesçi dünyalarda, daha önce belirtildiği gibi devlet para ve kredisi birey ve firmaların mikro ekonomisini kontrol altında tutar. Oysa bugünkü ekonomik gerçeklik, bu üç ekonominin oluşturduğu bir gerçekliktir.

Yeni bir senteze duyulan ihtiyaç ne kadar büyük olursa olsun, bu sentezi yapmak mümkün olmayabilir (en azından bilimsel bir kuram biçiminde sunulan bir sentez mümkün olmayabilir). O halde gerçek bir ekonomi kuramı olabilmesi için, ekonomik davranışı dört tür ekonominin hepsinde de önceden tahmin ve kontrol edebilen ve birleştirici nitelikte olan tek bir ilke gerekmektedir. Birey ve firmaların mikroekonomisinde; ulusal devletin makroekonomisinde, uluslar aşırı işletmeler ekonomisinde ve dünya ekonomisinde. Bu tür birleştirici bir ilke olmazsa, ekonomi bilimi bize ancak spesifik olayların kuramsal temellerini ve spesifik sorunların çözümlerini verebilir. Ekonomi kuramını vermez.

Günümüzde tamamlayıcı ve rekabetçi ticaret ile düşmanca (yıkıcı) ticaret arasın- da ciddi bir çatışma mevcuttur. Adam Smith’in 18. yüzyıldaki ticareti tamamlayıcıydı. İngiltere kendi üretemediği şarap karşılığında Portekiz’e yün satardı. Portekiz’de kendi üretemediği yün karşılığında şarap satardı. 19.yüzyılın ortalarında ticaret rekabetçi hale geldi. Almanya ve ABD ürettikleri kimyasal maddeleri birbirlerine ve dünyaya satmak için rekabet ediyorlardı.

Tamamlayıcı ticaret kendine bir ortak arardı. Rekabetçi ticaret ise müşteri arıyordu. Düşmanca ticaret ise tüm sanayilere hâkim olmayı amaçlıyor. Rekabetçi ticaret savaş̧ verirdi. Oysa düşmanca ticaret savaşı, düşmanın ordusu ve savaşma gücünü toptan yok ederek kazanma peşindedir.

Günümüzdeki dünya para akışları büyük ölçüde istikrar bozucu bir rol oynamaktadır. Ülkeleri “iflas” programları uygulamaya, örneğin faiz oranlarını reel ekonomiyi felce uğratacak şekilde astronomik düzeylere çıkartmaya ya da para kurunu bir gecede ticaret paritesinin altında kalacak şekilde devalüe etmeye, dolayısıyla enflasyonist baskılar yaratmaya zorlamaktadır. Günümüzün para akışlarının itici gücü genelde daha çok getiri elde etme beklentisi değil, ivedi spekülatif karlar sağlama beklentisi olmaktadır. Söz konusu olan artık patolojik bir olgudur ve bu nedenle de ne sabit döviz kuru uygulamaları ne de esnek döviz kuru uygulamaları, gerçekte bir işe yaramaktadır.

Günümüzdeki para akışları, dünya ekonomisinde istikrar bozucu sonuçlar getirebilmektedir. İvedilikle spekülatif kar elde etme beklentisi, günümüz ekonomisinde sıcak para dolaşımını belirleyen en önemli motiftir.

Yurt içi ekonomi ile uluslararası ekonomi arasındaki ayrım, politik, toplumsal, kültürel ve psikolojik bir gerçeklik olmaya devam etmekle birlikte, ekonomik bir gerçeklik olmaktan artık çıkmış bulunmaktadır. Son kırk yılın en tartışılmaz derslerinden biri de dünya ekonomisine katılma derecesinin iç ekonomik büyüme ve refahın anahtarı haline gelmiş olmasıdır. Bir ülkenin son kırk yıl içindeki yurt içi ekonomik performansı ile dünya ekonomisine katılma derecesi arasında bire bir bağlantı vardır. Dünya ekonomisinde en hızlı gelişmiş iki ülke olan Japonya ve Kore, aynı zamanda iç ekonominin de en hızlı büyümüş olduğu iki ülkedir.

Japonya, Güney Kore, Hong Kong, Tayvan, Singapur, Malezya, Tayland ve Endonezya’nın Sekizinde de ortak olan, iki ekonomi politikasıdır. Birincisi, hiçbiri yurt içi ekonomide kısa vadeli dalgalanmaları yönetmeye, “ekonomik havayı” kontrol etmeye çalışmaz. Aslında, bu ülkelerin her birinde, ekonomik mucize ancak kısa vadeli iç dalgalanmaları yönetme çabaları terk edildikten sonra başlamıştır. Sekiz ülkenin her biri de bunun yerine asıl doğru bir “ekonomik iklim” yaratmak üzerinde yoğunlaşmıştır. Enflasyonu düşük tutuyorlar. Eğitime büyük yatırımlar yapıyorlar. Tasarruf ve yatırımı ödüllendirerek ve tüketimi cezalandırarak tasarruf oranının yükselmesini destekliyorlar.