Hazır Değerler ve Menkul Kıymetlere İlişkin Dönemsonu İşlemleri

Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri çerçevesinde, işletmelerin finansal tablolarının hatalardan arındırılmış olması ve gerçek durumu yansıtması gerekmektedir. Dolayısıyla her
faaliyet döneminin sonunda, işletmenin varlıklarının ve borçlarının gerçek durumunu belirtmek, kâr
veya zararı doğru biçimde saptamak için yapılan
sayım ve değerleme işlemlerinin sonuçlarına göre
dönen varlıkları oluşturan hazır değerler, menkul
kıymetler, ticari alacaklar ve stoklar gruplarında yer
alan hesaplarda ayarlama, tamamlama ve düzeltme
kayıtları yapılır.

Böylece, ilgili dönen varlık hesaplarının kalanlarının sayım ve değerleme sonuçlarını vermesi sağlanır. Bu sayede, finansal tablo kullanıcılarına güvenilir, karşılaştırılabilir, ihtiyaca ve gerçeğe uygun bilgiler sunulması sağlanır.

Hazır değerler işletmenin nakit ve nakit benzeri
varlıklarının yer aldığı hesap grubudur. Bu grupta,
işletmenin likiditesi en yüksek olan varlıkları yer
alır. Bu varlıklar işletmenin kasasındaki para, müşterilerden aldığı çekler, banka mevduatlarındaki
para ve paraya dönüşmesi için belirli bir süre geçmesi gereken diğer nakit benzeri varlıklardır.

Nakit benzeri varlıklar: Kısa vadeli nakit yükümlülükler için elde bulundurulan ve yatırım amacıyla
veya diğer amaçlarla kullanılmayan varlıklardır

Bir varlığın nakit benzeri olarak kabul edilebilmesi
için, değeri kesinlikle saptanabilen bir nakde dönüştürülebilmesi ve değerindeki değişim riskinin önemsiz olması şarttır.

Hazır değerler grubunda yer alan varlıkların izlendiği hesaplar şunlardır:
100 KASA
101 ALINAN ÇEKLER
102 BANKALAR
103 VERİLEN ÇEKLER VE ÖDEME EMİRLERİ (-)
108 DİĞER HAZIR DEĞERLER

Nakit Olarak Bulunan Varlıklar            
• Kasa: İşletmenin elinde bulunan Türk Lirası (TL)
ve yabancı paraların TL karşılıkları.
• Bankalar: İşletme tarafından yurt içi ve yurt dışı
banka ve benzeri finans kurumlarına yatırılan
ve çekilen paralar

Nakit Benzeri Varlıklar
• Alınan Çekler: Gerçek ve tüzel kişiler tarafından
işletmeye verilmiş olup, henüz tahsil için bankaya
verilmemiş veya ciro edilmemiş olan çekler
• Verilen Çekler ve Ödeme Emirleri: İşletmenin
üçüncü kişilere bankalardan çekle veya ödeme
emri ile yapacağı ödemeler
• Diğer Hazır Değerler: Nitelikleri itibarıyla hazır değer
sayılan pullar, vadesi gelmiş kuponlar, tahsil edilecek
banka ve posta havaleleri (yoldaki paralar gibi) değerle

Kasa hesabı, işletmenin nakit parasını izlediği
hesaptır. Türkiye muhasebe uygulamalarına göre
Kasa hesabında yalnızca Türk lirası ve yabancı para
cinsinden nakit giriş ve çıkışları izlenmektedir.
Peşin satışlar, alacakların tahsil edilmesi, bankadan para çekilmesi gibi işlemler işletmenin kasasına para girmesine neden olurken, her türlü nakit ödeme ve bankaya para yatırılması gibi işlemler ise işletmenin kasasından para çıkmasına neden olur.

Parayla ölçülme kavramı gereği, işletme kasasındaki
yabancı paralar kasa hesabında ulusal para birimine
(Türk lirası) dönüştürülerek izlenmelidir.

İtibari (nominal) değer: Para, çek, senet, hisse senedi, tahvil, pul vb. menkul kıymetlerin üzerinde
yazılı olan değerdir.

Çünkü kasada bulunan para tutarını aşan bir tutarın kasadan çıkması mümkün değildir. 

Hesabın borç ve alacak taraflarındaki tutarların birbirine eşit olması durumunda ise hesap kapanır. 

Kayıtlar tam ve doğru iken Kasa hesabının borç ve alacak tarafındaki tutarların birbirine eşit olması, işletmenin kasasında parasının olmadığı anlamına gelir.

Kasa sayımı sonucunda karşılaşılabilecek durumlar; kasa denkliği, kasa noksanlığı ve kasa fazlalığıdır.

Kasadaki paranın noksan olmasının nedenleri
şöyle sıralanabilir:
• Yapılan bir ödemenin olduğundan daha
düşük tutarda kaydedilmesi,
• Nakit para çıkışına neden olan işlemlerin
(ödemelerin) kaydedilmemesi,
• Yapılan bir tahsilatın olduğundan daha
yüksek tutarda kaydedilmesi,
• Kasadan sorumlu kişinin zimmetine para
geçirmiş olması.

Kasa noksanlığının nedeninin sayım yapıldığı
gün tespit edilememesi durumu: Noksanlığın nedeninin sayımın yapıldığı gün bulunamaması durumunda gerçekleştirilecek kayıtta ilk yapılması gereken, fiilî para tutarı ile muhasebe kayıtlarındaki para tutarını eşitlemektir. Bunun için, muhasebe
kayıtlarındaki para tutarının yani Kasa hesabının kalanının azaltılması gerekir. Dolayısıyla, Kasa hesabı noksan olan tutar kadar alacaklandırılır. 

Noksan tutar aynı zamanda, neden tespit edilinceye
kadar 197 Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabında izlemeye alınır. Yani noksanlık tutarı, Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabının borç tarafına kaydedilir. Böylece, hem kasadaki noksanlığın nedeninin araştırılmaya devam edilmesi sağlanmış hem de Kasa hesabındaki azalışın açıklaması yapılmış olur.

Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabı, fiziki sayımlar sonucunda tespit edilen ve tesellüm sırasında ortaya çıkan her türlü noksanlığın (kasa, menkul kıymet, stok ve maddi duran varlık noksanları) geçici olarak kaydedilip izlendiği hesaptır.

Tesellüm: Verilen bir şeyi alıp kaydetme, resmen teslim alma anlamına gelmektedir.

Kasa noksanlığının nedeninin sayım yapıldığı gün tespit edilmiş olması durumu: Fiziki kasa sayımı sonucunda tespit edilen kasa noksanlığının nedeninin aynı gün tespit edilmesi mümkün olabilir. Bu durumda, noksanlık kaydı yapılmasına, yani Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabının kullanılmasına gerek
kalmaz. Doğrudan, kasa farkına neden olan işlemin kaydı yapılır.

Satıcılar Hesabı: İşletmenin kredili (veresiye) ticari mal alımlarından doğan borçlarını izlediği bir kaynak hesabıdır.

Kasa noksanlığının nedeninin ilerleyen günlerde tespit edilmesi durumu: Kasa sayımı esnasında belirlenen kasa noksanlığının nedeni sayımın yapıldığı gün tespit edilemediğinde, söz konusu noksanlık Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabında izlemeye alınır. Sonraki günlerde noksanlığın nedeni araştırılmaya
devam edilir. Kasa noksanlığına neden olan durum tespit edildiğinde ise Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabı kapatılarak, bu hesapta izlenen tutar ilgili hesaba aktarılır. Soruna neden olan işlemin türüne göre kullanılacak hesap farklılaşır. 

Kasa noksanlığının nedeninin dönemsonuna kadar tespit edilememesi durumu: Kasa noksanlığının nedeninin bütün araştırmalara rağmen veya dönemsonuna kadar tespit edilememesi durumunda, söz konusu noksanlık gider olarak kaydedilir. Buna göre, fiziki sayım yapıldığı tarihte ortaya çıkan ve nedeni bulunamadığı için Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabında izlenen kasa noksanlığı dönemsonunda bu hesaptan
çıkarılarak, 689 Diğer Olağandışı Gider ve Zararlar hesabına aktarılır ve gider yazılır. Bu gider, kanunen kabul edilmeyen gider niteliğindedir ve dönemsonunda mali kâr tespit edilirken gelirlerden düşülmesine devlet izin vermez.

Sonuç hesapları, gelir tablosu hesaplarına verilen isimdir. Gelir tablosunda yer alan hesaplar gelir ve gider hesaplarıdır. Gelirler ve giderler işletmenin kâr veya zararını ortaya koyduğu için bu hesaplara sonuç hesapları adı verilmiştir.

İşletmede kasadan sorumlu bir personel (veznedar)
bulunması durumunda, nedeni tespit edilemeyen
kasa noksanlıklarının sorumlu personelden tahsil
edilmesi yoluna gidilir. Kasadan sorumlu personele
kasa tazminatı adı altında ek ödemeler yapılmasının
nedeni budur.

Sayım sonucu kasada bulunan fiilî para mevcudunun, Kasa hesabının borç kalanından yani kayıtlardaki para mevcudundan fazla olması durumunda kasa fazlası vardır. Yine esas olan sayımda bulunan fiilî para mevcudu olduğu için, kasa fazlalığı durumunda muhasebe kayıtlarında gerekli düzeltmelerin yapılması gerekir.
Kasadaki paranın fazla olmasının nedenleri şöyle sıralanabilir:
• Yapılan bir tahsilatın kaydedilmesinin unutulması veya olduğundan eksik tutarda kaydedilmesi,
• Ticari işlemler sırasında kayıtlı tutardan
fazla bir para tahsil edilmesi,
• Ticari işlemler sırasında kayıtlı tutardan eksik bir ödeme yapılmış olması,
• Herhangi bir ödemenin (nakit çıkışının) olduğundan fazla kaydedilmesi.

Kasa fazlalığının nedeninin sayım yapıldığı gün tespit edilememesi durumu: Fazlalığın nedeninin sayımın yapıldığı gün bulunamaması durumunda gerçekleştirilecek kayıtta ilk yapılması gereken, fiilî para tutarı ile muhasebe kayıtlarındaki para tutarını eşitlemektir. Bunun için, muhasebe
kayıtlarındaki para tutarının yani Kasa hesabının
kalanının artırılması gerekir. Dolayısıyla, Kasa hesabı fazla olan tutar kadar borçlandırılır. Fazla tutar aynı zamanda, neden tespit edilinceye kadar 397 Sayım ve Tesellüm Fazlaları adını taşıyan geçici bir hesapta izlemeye alınır. Böylece, hem fiilî para mevcudu ile kayıtlardaki para mevcudu arasında eşitlik
sağlanmış hem de Kasa hesabındaki artışın kaynağı
açıklanıncaya kadar söz konusu fazlalık geçici bir kaynak hesabında gösterilmiş olur. 

Kasa fazlalığının nedeninin sayım yapıldığı gün tespit edilmiş olması durumu: Kasa sayımı sonucunda tespit edilen kasa fazlasının nedeninin aynı gün tespit edilmesi mümkün olabilir. Bu durumda, fazlalık kaydı yapılmasına, yani Sayım ve Tesellüm Fazlaları hesabının kullanılmasına gerek kalmaz. Doğrudan,
kasa farkına neden olan işlemin kaydı yapılır.

Kasa fazlalığının nedeninin ilerleyen günlerde tespit edilmesi durumu: Kasa sayımı esnasında belirlenen kasa fazlasının nedeni sayımın yapıldığı gün tespit edilemediğinde, söz konusu fazlalık Sayım ve Tesellüm Fazlaları hesabında izlemeye alınır. Kasa fazlalığına neden olan durum sonraki günlerde tespit edildiğinde ise Sayım ve Tesellüm Fazlaları hesabı kapatılarak, bu hesapta izlenen tutar ilgili hesaba aktarılır. Fazlalığa neden olan işlemin türüne göre kullanılacak hesap farklılaşır.

Kasa fazlalığının nedeninin dönemsonuna kadar tespit edilememesi durumu: Kasa fazlalığının nedeninin bütün araştırmalara rağmen veya dönemsonuna kadar tespit edilememesi durumunda, söz konusu fazlalık gelir olarak kaydedilir. Buna göre, fiziki sayım yapıldığı tarihte ortaya çıkan ve nedeni bulunamadığı için Sayım ve Tesellüm Fazlaları
hesabında izlenen kasa fazlası dönemsonunda bu hesaptan çıkarılarak, 679 Diğer Olağandışı Gelir ve Kârlar hesabına aktarılır ve gelir yazılır.

Tek Düzen Hesap Planında yabancı paralar için ayrı bir hesap oluşturulmamıştır. İşletmeler yabancı para cinsinden işlem yaptıklarında, bu işlemler nedeniyle oluşan nakit (efektif) giriş ve çıkışlarını Kasa hesabı altında açılan Yabancı Para Kasası
yardımcı hesabında izlerler. Muhasebenin temel
kavramlarından parayla ölçülme kavramı gereği her ülke ulusal para birimi ile kayıt yapmak durumunda olduğu için, yabancı para hareketlerinin Türk Lirasına dönüştürülerek kaydedilmesi gerekir. Dolayısıyla, işletme bir yabancı para aldığı zaman o
günkü kur üzerinden Türk lirasına çevirerek hesaplarına kaydeder. Yabancı paraların değerlemesinde kullanılan kur Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından tespit ve ilan edilir.

İşletmenin elinde bulunan yabancı paraların kur üzerinden değerlemesi sonucu alış fiyatının üstünde oluşan değer kambiyo kârı olarak kaydedilir.

İşletmenin elinde bulunan yabancı paraların kur
üzerinden değerlemesi sonucu alış fiyatının altında oluşan değer kambiyo zararı olarak kaydedilir.

Yabancı paraların sayımı sonucu noksanlık ya da
fazlalık ortaya çıkması durumunda, Türk lirası
paralar için Kasa Farkları başlığı altında yapılan
açıklamalarda gösterildiği şekilde gerekli ayarlama kayıtları yapılır.

Tek Düzen Hesap Planındaçekler, Alınan Çekler hesabı ile Verilen Çekler ve Ödeme Emirleri hesabı olmak üzere iki ayrı hesapta
izlenir. Alınan Çekler hesabı, gerçek ve tüzel kişiler tarafından işletmeye verilmiş olup, henüz tahsil edilmemiş veya ciro edilmemiş çeklerin izlendiği hesaptır. Verilen Çekler ve Ödeme Emirleri hesabı ise, işletmenin üçüncü kişilere bankalardan çekle veya ödeme emri ile yapacağı ödemelerin izlendiği
hesaptır. Özetle, işletmenin aldığı çekler 101 Alınan Çekler hesabında, işletmenin düzenleyerek verdiği (keşide ettiği) çekler ise 103 Verilen Çekler ve Ödeme Emirleri hesabında izlenir.

Dönemsonunda bir yıldan kısa süreli ileri tarihli keşide edilen çeklerin Borç Senetleri hesabına aktarılması kaydı, izleyen dönemin başında açılış kaydından sonra yapılacak ters kayıtla iptal edilmelidir. Çünkü, söz konusu çekler izleyen dönem içinde ödenecektir.

Banka kayıtları ile işletme kayıtlarının uyumlaştırılması: Banka kayıtları ile işletmenin bankadaki parasını izlediği Bankalar ana
ve yardımcı hesapları arasında herhangi bir farklılık belirlenmişse bu farklılığın sebepleri araştırılır. Farklılık, gerçekleşen işlemlerin işletme veya banka tarafından kaydedilmesinin unutulmasından, yanlış kaydedilmesinden veya işlem bilgisine dönemsonunda erişilmesinden kaynaklanabilir. Farklılık işletmeden kaynaklanıyorsa, işletme tarafından gerekli düzeltme ve ayarlama kayıtları yapılarak banka hesap özetleri ile uygunluk sağlanır. Bankadan kaynaklanan bir farklılık varsa, işletme farklılıkların banka tarafından giderilmesini talep eder.

Bankanın işletme lehine işletmiş olduğu faizlerin kaydedilmesi: Dönemsellik ilkesi gereği, işletme lehine dönem itibarıyla isabet ettirilmiş faiz gelirlerinin cari dönemin geliri olarak kaydedilmesi gerekir.

Yabancı para cinsinden açılmış banka mevduatının değerlenmesi: İşletmenin banka mevduatları içerisinde bilanço günü itibarıyla yabancı para varsa, bankalarla tutar
üzerinde mutabık kalındıktan sonra, hesap kalanının değerleme kuru üzerinden tespit edilen TL değerini göstermesini sağlayacak kayıt yapılır.

Netleştirme (Mahsup Etme) Varsayımı: Varlıklar ile borçlar ve gelir ile giderlerin finansal tablolarda mahsup edilmeden gösterilmesi gerektiğini ifade eden varsayımdır. Bu varsayıma göre, varlıklar ile borçlar ve gelir ile giderler finansal tablolarda ayrı ayrı gösterilmelidir. İşlem veya diğer olayın özü gereği yapılan mahsup dışında, gelir tablosu ve bilanço ve gelir tablosunda yapılan mahsuplar, kullanıcıların gerçekleşmiş olan işlemleri, diğer olayları ve şartları ve gelecekteki nakit akışlarını anlamalarını zorlaştırmaktadır.

Menkul kıymetler, işletmelerin kısa veya uzun vadede fiyat artışlarından yararlanarak gelir elde etmek, faiz geliri veya kâr payı sağlamak gibi amaçlarla edindikleri finansal araçlardır. İşletmelerin nakit fazlasını değerlendirmek amacıyla sıkça yararlandıkları finansal araçlar arasında yer alan menkul kıymetler şöyle sıralanabilir:
• Hisse Senedi
• Tahvil
• Finansman Bonosu
• Hazine Bonosu
• Kâr-Zarar Ortaklığı Belgesi
• Gelir Ortaklığı Senedi
• Yatırım Fonu Katılım Belgesi

11 Menkul Kıymetler
• 110 Hisse Senetleri: İşletmenin geçici yatırım amacıyla satın almış olduğu hisse senetlerinin izlendiği
hesaptır.
• 111Özel KesimTahvil, Senet ve Bonoları: Kısa vadeli yatırım amacıyla satın alınan, özelsektörün çıkarttığı
tahvil senet ve bonoların izlendiği hesaptır.
• 112 Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları: Kamu kurumları tarafından çıkarılmış tahvil senet ve
bonolardan kısa vadeli amaçlarla satın alınanların izlendiği hesaptır.
• 118 Diğer Menkul Kıymetler: Hisse senedi, tahvil, senet ve bono dışında kalan menkul kıymetlerin
izlendiği hesaptır.
• 119 Menkul Kıymetler Değer Düşüklüğü Karşılığı (-): Menkul kıymetlerin satın alma bedellerine göre
borsa veya piyasa değerlerinde önemli ve sürekli bir düşüklük olması durumunda, ortaya çıkabilecek
zararları karşılamak amacıyla hesaplanan karşılıkların izlendiği, aktif düzenleyici hesaptır.

Dönem içinde hisse senetlerinin satışından elde edilen kâr 645 Menkul Kıymet Satış Kârları adını taşıyan gelir hesabına,
satıştan doğan zarar ise 655 Menkul Kıymet Satış
Zararları adındaki gider hesabına kaydedilir.

Menkul kıymetlerin değerlenmesine ilişkin hükümler Vergi Usul Kanununda (VUK) düzenlenmiştir. Buna göre, hisse senetleri alış değeri ile değerlenir. Ancak, muhasebenin ihtiyatlılık kavramı gereği, borsa veya piyasa değeri alış değerinin altına düşen hisse senetleri için değer düşüklüğü tutarınca karşılık ayrılması zorunludur. Dolayısıyla, Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri uyarınca, piyasa değeri alış değerinin altına inen hisse senetleri piyasa değeriyle değerlenir ve değer azalışı gider yazılarak karşılık ayrılır.

Karşılık ayırmak, gelecekte ortaya çıkması muhtemel gider ve zararların bugünden kaydedilmesi demektir. İşletme, henüz gerçekleşmemiş fakat ilerde gerçekleşmesi muhtemel gider ve zararlarını kaydederek dönem kârının daha düşük çıkmasını sağlar. Böylece, duruma göre daha az vergi ve temettü ödemesi yaparak gelecekte maruz kalabileceği zararların yaratacağı ekonomik darboğazı aşabilmek için fon oluşturur.

Karşılık Giderleri Hesabı, işletmenin varlıklarının değerlerinde meydana gelen azalış nedeniyle ilerde ortaya çıkması olası giderlerin kaydedildiği bir gider hesabıdır. Bu hesaba kaydedilen giderler, tahmin edilen gider niteliğindedir.

Menkul Kıymetler Değer Düşüklüğü Karşılığı
Hesabı, 11 Menkul Kıymetler grubunda yer alan
varlıkların değerlerinde meydana gelen azalışlar
için ayrılan karşılıkların izlendiği hesaptır. 

Buna göre, işletmenin geçici bir süre için satın aldığı tahvil,
senet veya bonolar özel bir şirket tarafından ihraç edilmişse 111 Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları hesabına, devlet tarafından ihraç edilmişse 112 Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları hesabına kaydedilir.

Tahvil ile bono arasındaki temel fark vadeleridir.
Borçlanma belgesinin vadesi bir yıldan kısa ise bono,
bir yıldan uzun ise tahvil adını alır.

Tahviller ve diğer borçlanma belgelerinin dönemsonunda borsa rayici ile değerlenmesi gerekir. 

Borsada işlem görmeyen borçlanma belgeleri ise kıst getiri yöntemiyle değerlenirler.

Tahvil ve bonolar, nominal değerlerinin altında bir
fiyattan satılabilirler. Buna iskontolu satış denir. İskontolu satılan tahvil ve bonolarda nominal değer,
tahvil ve bononun vade tarihi sonundaki değerini
gösterir.