DOĞUM BİLGİSİ VE SUNİ TOHUMLAMA

İki kızgınlık arasındaki süre ise seksüel siklus veya östrus siklusu (kızgınlık siklusu) olarak adlandırılır. Seksüel siklusun süresi ya da görülme zamanı hayvan türlerine göre değişmektedir. Örneğin bazı hayvanlar, gebe kalmadıkları sürece, tüm yıl kızgınlık gösterirler. Yıl boyu poliöstrik hayvanlar olarak adlandırılan bu hayvanlara en iyi örnek inek, manda ve domuzdur. Bazı hayvanlar da yılın belirli dönemlerinde, birden fazla kızgınlık gösterirler. Belirli dönemden kasıt mevsimler; daha doğrusu gün ışığının etkime süresidir. Örneğin, kısraklar gün ışığının etkime süresinin uzamaya başladığı ilkbahar aylarında, koyun ve keçiler ise gün ışığının kısalmaya başladığı sonbahar aylarında kızgınlık gösterirler. Bu tür hayvanlar da mevsimsel poliöstrik hayvanlar olarak adlandırılırlar. Yaşama koşullarının (ışık, beslenme, ısı, ortamda erkek hayvanın bulundurulması vb.) üreme mevsimine benzetilmesi durumunda, mevsime bağlı poliöstrik hayvanlarda yıl boyunca siklik aktivite gözlemlenebilir. Bunun yanında bazı hayvanlarda ise iki kızgınlık arasında uzun bir anöstrus dönemi bulunur. Bu hayvanlar yıl içinde 1 ya da 2 kez kızgınlık gösterirler. Bu gruba giren hayvanlar mevsimsel monöstrik hayvanlar olarak adlandırılırlar ve en iyi örnekleri köpeklerdir. Yabanıl etçiller de (aslan, kaplan vb.) yılda bir kez kızgınlık gösterirler ve monöstrik hayvanlar olarak adlandırılırlar.

Proöstrus Korpus luteumun gerilemesi (regresyonu) ile başlayarak östrusun başlamasına kadar sürer. Bu evrede progesteron salgılanması birdenbire düşer. Proöstrusu diğerlerinden ayıran başlıca özellik, hızlı follikül büyümesinin oluşmasıdır. Bu dönemin sonlarına doğru dişi genital sistemi üzerine östrojenin etkisi ile yaklaşan östrus davranışlarının belirtileri görülebilir.

Metöstrusu izleyen bu devre, seksüel siklusun en uzun devresidir. Ortalama olarak 10 –14 gün sürer. Bu dönemde, ovaryumlarda gebeliğin sürmesini sağlayan hormon olan progesteronu salgılayan, olgun bir korpus luteum bulunur. Bu korpus luteuma, korpus luteum periyodikum denir. Eğer gebelik şekillenmişse, gebelik korpus luteumu (korpus luteum graviditatis) adını alır. Diöstrusun sonunda, uterus endometriyumundan salgılanan PGF2α, korpus luteumun işlevini sonlandırarak küçülmesine yol açar. Küçülen korpus luteuma, korpus luteum albikans adı verilir. Korpus luteumun işlevsel ömrü östrus siklusunun 12–16. günlerine kadar sürer.

Östrus süresi koyunlarda 24-36 saat, keçilerde 32-40 saat, domuzlarda 48-72 saat, kısraklarda ise 4-8 gündür. Kısraklar 2-12 gün arasında değişebilen östrus süreleri ile çilik hayvanları içerisinde farklılık gösterirler.

Çoğu çiftlik hayvanlarında ovulasyonlar östrus evresinde şekillenirken, inek ve keçilerde ovulasyonlar metöstrus evresinde olur.

Tonus: Bir uyarıya yanıt olarak kasların kasılma yeteneği; devamlı kas kasılması veya hafif kasılma, gerginlik. Fluktuasyon: Dalgalanım, dalgalanma. Palpasyon: El ile dokunularak yapılan muayene.

Suni tohumlamanın başlıca yararları şunlardır: 1. Suni tohumlama uygulaması, bir erkek damızlıktan çok fazla sayıda dişinin tohumlanmasına olanak sağlar. 2. Farklı çevre ve yönetim koşulları altında yetiştirilen erkek damızlıklara erken yaşlarda projeni test uygulanmasına ve dolayısıyla genetik seleksiyona olanak verir. 3. Genetik değerler göz önüne alındığında, doğal tohumlamalardan daha ekonomiktir. 4. Projeni test uygulanarak kalıtsal gücü denenmiş erkek damızlıkların, ölümlerinden sonra bile, sperma örneklerinin yaygın bir şekilde kullanılmasına olanak sağlar. 5. Irkların genetik bakımdan ıslah edilmesini ve birbirlerine dönüştürülmesini sağlar. 6. Veneral (cinsel yolla bulaşan) hastalıkların yayılma riskini azaltıp kontrol altına alınmasını sağlar. 7. Boğa yerine sperma ithal etmek yoluyla yeni genetik materyalin ülkeye girişini hızlandırır. Uluslar arası taşıma giderlerini azaltır. 8. Değerli oldukları halde sakat ya da isteksiz erkek damızlıklardan elektro ejakülatör aracılığı ile sperma alınarak kullanılmasını sağlar. 9. Bir yetiştirmede bulunan hayvanların ya da sürünün tüm kayıtlarının doğru olarak tutulmasını sağlar. 10. Yetiştiricileri boğa bulundurma zorunluluğundan kurtarır. 11. Tehlikeli boğaların yetiştirmeden çıkarılmasıyla güvenliği sağlar. 12. Östrus senkronizasyonu uygulanan çok geniş hayvan gruplarının aynı zamanda tohumlanabilmesine olanak sağlar. 13. X ve Y eşey kromozomlarını taşıyan spermatozoitlerin birbirlerinden ayrılmasıyla cinsiyetin kontrol altına alınması çalışmalarına ortam hazırlar. 14. Erkek damızlıkların gereğinden fazla kullanılmasını önler. 15. Suni tohumlama uygulamalarında kullanılan gereçlerin yapımı ve ticareti ile ilgili yeni endüstri kollarının oluşmasına ve iş alanlarının açılmasına olanak sağlar.

Hayvan yetiştiriciliği ve ıslahı konularında epeyce yararları olmasına karşın, suni tohumlama uygulamalarının olumsuz yönleri de bulunmaktadır. Bu olumsuzlukları kısaca şöyle özetleyebiliriz. 1. Genetik verim gücü kötü veya çok düşük erkek damızlıklar kullanıldığında, oluşacak yeni nesillerin genotipleri de belli ölçülerde kötü duruma gelir. 2. Suni tohumlama uygulamalarında başarılı olabilmek için yönetimsel, parasal ve teknik bakımdan çok büyük organizasyonlara gereksinim vardır. 3. Veneral hastalıkları taşıyan erkek damızlıkların kullanılması durumunda, erkek damızlığın etki alanının çok geniş olması nedeniyle, hastalıkların kolayca yayılmasına neden olur. 4. Suni tohumlama hizmet ve tekniklerinin yürütülebilmesi için deneyimli ve becerilerini geliştirmiş teknisyenlere gereksinim duyulur. 5. Yetiştiriciye dişi hayvanların kızgınlıklarını saptamak, kızgınlık gösterenleri tohumlama yapılacak yerlere götürmek, zapturaptını sağlamak, tohumlamaları izlemek ve kayıt tutmak külfetini yükler.

Suni tohumlama tekniklerinin uygulanması sırasında uygulamaya hazırlık, uygulamadan en yüksek oranda gebelik elde etme ve uygulayıcı ile hayvanın zarar görmemesi gibi kimi temel kurallar kesinlikle unutulmamalıdır. Bu amaçla, aşağıda belirtilen esaslara uyulması gerekir. 1. Suni tohumlama uygulaması sırasında plastik eldiven, çizme, yıkanabilen plastik önlük veya tulum kullanılmalıdır. 2. Vulva ve yakın bölgesi iyice temizlenmelidir. 3. Uygulamada kullanılan araçların tümünün steril olması gerekir. 4. Kullanılan pistole kılıfları tek kullanımlık oldukları için, uygulamayı yapan kişinin aracında fazla sayıda bulundurulmalıdır. 5. Tohumlanacak hayvanın, koşullara ve tohumlama yöntemlerine göre, en güvenilir bir şekilde hareketleri kısıtlanmalıdır. 6. Tohumlanacak hayvanda herhangi bir bulaşıcı, genel ya da lokal hastalık kuşkusu duyulduğu durumlarda, suni tohumlama kesinlikle uygulanmamalıdır. 7. Tohumlama öncesinde ve tohumlama sırasında karşılaşılan bulgular izlenmeli ve anamnez her zaman dikkatlice alınmalıdır. 8. Tohumlanması gereken hayvanlar, eğer gerekli ise, kesinlikle sağaltıma alınmalı, bazı durumlarda hormon ve antibiyotik sağaltımlarına başvurulmalıdır.

Rekto vajinal tohumlama yönteminin olumlu yönleri aşağıda yer almaktadır. 1. Tohumlamada kullanılan sperma intraservikal veya intrauterin olarak en güvenilir bir şekilde dişi genital kanalına bırakılabilir. 2. Vajinada herhangi bir manipülasyona gerek yoktur. 3. Dişi hayvanın siklusu ile uterus ve ovaryum bulguları en iyi şekilde değerlendirilebilir. 4. Zararlı mikroorganizmaların genital kanala taşınma riski en az düzeydedir. 5. Özel dezenfeksiyon önlemlerine gerek yoktur. 6. Tohumlama uygulaması için harcanan zaman çok azdır. 7. Tohumlama pistolesi ve kılıfı dışında fazla bir araca gereksinim duyulmaz. 8. Dişi hayvanın uterusu, ovaryumları ve çevresi ile ilgili her türlü anormal bulgular kolayca saptanır. 9. En iyi gebelik sonuçları bu tohumlama yöntemi ile elde edilir. Rekto vajinal tohumlama yönteminin kendine özgü bir takım olumsuzlukları da bulunmaktadır. Bu olumsuzluklar aşağıda verilmiştir. 1. Yardımcı personel gereksinimi duyulur, ancak çoğunlukla yalnızca hayvan sahibi ya da bir bakıcı yeterli olur. 2. Vajinaya ait bulguları bu yöntemle saptamak olası değildir. 3. Rekto vajinal tohumlama yöntemi çok iyi anatomik ve fizyolojik temel bilgileri gerektirir. 4. En zor öğrenilen bir suni tohumlama yöntemidir.

Ortalama östrus süresi her ne kadar koyunlarda daha kısa ise de, tüm çiftlik hayvanlarında birbirine benzemektedir. Östrus siklusu süresi ortalama olarak ineklerde 21-22, kısraklarda 19-25, koyunlarda 16-17, keçilerde 21 ve domuzlarda 19-20 gündür. yani ortalama 16-25 arasında değişmektedir. "b" seçeneği doğru cevaptır.

Östrus siklusu evreleri sırasıyla proöstrus, östrus, metöstrus ve diöstrustur."c" seçeneği doğru cevaptır.

Kısraklarda spekulum ile yapılan vajinal muayenede, vajinanın hiperemik ve nemli olmasının yanında, serviks uterinin vajinanın tabanına yayıldığı ve bir kurşun kalem girecek kadar açıldığı gözlenir. "c seçeneği doğru yanıttır.

İneklerde kullanılan basit vajinal tohumlama, elin vajinaya sokulması yardımıyla intraservikal tohumlama, spekulum yöntemiyle intraservikal tohumlama ve serviks pensi-spekulum kullanarak intraservikal tohumlama yöntemleri günümüzde artık uygulama alanında önemlerini yitirmiş olan yöntemlerdir. "b" şıkkı doğrudur.

1. Suni tohumlama uygulaması, bir erkek damızlıktan çok fazla sayıda dişinin tohumlanmasına olanak sağlar.
2. Farklı çevre ve yönetim koşulları altında yetiştirilen erkek damızlıklara erken yaşlarda projeni test uygulanmasına ve dolayısıyla genetik seleksiyona olanak verir.
3. Genetik değerler göz önüne alındığında, doğal tohumlamalardan daha ekonomiktir.
4. Projeni test uygulanarak kalıtsal gücü denenmiş erkek damızlıkların, ölümlerinden sonra bile, sperma örneklerinin yaygın bir şekilde kullanılmasına olanak sağlar.
5. Irkların genetik bakımdan ıslah edilmesini ve birbirlerine dönüştürülmesini sağlar.
6. Veneral (cinsel yolla bulaşan) hastalıkların yayılma riskini azaltıp kontrol altına
alınmasını sağlar.
7. Boğa yerine sperma ithal etmek yoluyla yeni genetik materyalin ülkeye girişini
hızlandırır. Uluslar arası taşıma giderlerini azaltır.
8. Değerli oldukları halde sakat ya da isteksiz erkek damızlıklardan elektro ejakülatör
aracılığı ile sperma alınarak kullanılmasını sağlar.
9. Bir yetiştirmede bulunan hayvanların ya da sürünün tüm kayıtlarının doğru olarak
tutulmasını sağlar.
10. Yetiştiricileri boğa bulundurma zorunluluğundan kurtarır.
11. Tehlikeli boğaların yetiştirmeden çıkarılmasıyla güvenliği sağlar.

"a" seçeneği ise yanlıştır.

1. Tohumlamada kullanılan sperma intraservikal veya intrauterin olarak en güvenilir bir şekilde dişi genital kanalına bırakılabilir.
2. Vajinada herhangi bir manipülasyona gerek yoktur.
3. Dişi hayvanın siklusu ile uterus ve ovaryum bulguları en iyi şekilde değerlendirilebilir.
4. Zararlı mikroorganizmaların genital kanala taşınma riski en az düzeydedir.
5. Özel dezenfeksiyon önlemlerine gerek yoktur.
6. Tohumlama uygulaması için harcanan zaman çok azdır.
7. Tohumlama pistolesi ve kılıfı dışında fazla bir araca gereksinim duyulmaz.
8. Dişi hayvanın uterusu, ovaryumları ve çevresi ile ilgili her türlü anormal bulgular
kolayca saptanır.
9. En iyi gebelik sonuçları bu tohumlama yöntemi ile elde edilir. "a" seçeneği doğru cevaptır.

Rekto vajinal suni  tohumlama için hazırlanmış pistole 30 ila 45 derecelik bir açı ile aşağıdan yukarıya doğru 15-20 cm vajina içerisine yönlendirilir. Bu kurala kesinlikle uyulması gerekir. Uyulmadığı durumlarda, pistole vajinaya sokulurken yönlendirme vajinanın tabanından başlatılırsa, pistole rahatlıkla orifisyum üretra eksternadan (idrar yolunun dışarıya açılan deliği) idrar kesesine veya yine aynı orifisyumdan bu kanalın hemen altında yer alan divertikulum subüretraleye
girer. Bu durum hayvanın huzursuzluk duymasına neden olur. "d" seçeneği doğru cevaptır.

Kısrakların tohumlanmasında bir ucunda enjektör yerleştirmeye yarayan kısa plastik bir hortum olan kateterler kullanılır. Koyunlarda ise spekulum yardımıyla suni tohumlama yapılır. Koyunların anatomik yapısına uygun bir spekulum ile vajinaya girilir ve spekulum açılarak bir baş lambası yardımıyla serviks görülür. "e" seçeneği doğru cevaptır.

Türkiye'de hayvancılıkta suni tohumlama işlemleri konusunda Cumhuriyet tarihi döneminde en çok Rusya'nın desteği alınmıştır. "d" seçeneği doğrudur.

Bilimsel olarak ise ilk suni tohumlamayı İtalyan fizyolog Lazzaro
Spallanzani 1780 yılında yapmıştır.

Kısraklar gün ışığının etkime süres­in­in uzamaya başladığı ­ilkbahar aylarında kızgınlık gösterirler.