DOĞUM BİLGİSİ VE SUNİ TOHUMLAMA

Payet: Sperma dondurma
amacıyla değişik renk ve
hacimlerde olan plastik
çubuklardır. Üzerinde,
içinde sperması bulunan hayvanın
adı, kulak numarası, dolum
merkezi ve tarihi yazılıdır.

Saha konteynerinde bulunan spermada hatalı uygulamalara bağlı olarak oluşacak birikmeli zararlı etki (kümülatif zarar), bir kerede oluşabilecek, elde olmayan nedenlerden
ileri gelen etkiden daha fazladır. Bir teknisyen payeti alırken, daha sonra kullanılacak
payetlerin tekrarlı ısınmalarına izin vermemelidir. Eğer sperma başka konteynere aktarılacaksa, içi azot dolu gobletler (Resim 3.9) içinde taşınmalıdır. İçinde payet bulunan
goblette azot olmaması durumunda kanisterin 1 dakikalık kaldırılması, spermada zararlı
etkilerin oluşmasına neden olur.

Kriyoprotektan: Gliserol,
yumurta sarısı proteinleri vb.
dondurma işlemi sırasında
hücreleri düşük ısıların
etkilerinden koruyan madde.

Spermanın fizikokimyasal yapısı hem donma
hem de eritme işlemleri sırasında şekillenen buz kristalleri nedeniyle zarar görür. Sıvı
saklama yöntemi spermayı sulandırdıktan sonra 5°C gibi düşük ısılarda saklama esasına
dayanan bir yöntemdir. Bu yöntem ile sperma yaşamsal aktivitesini ancak 2-3 gün koruyabilmektedir.

Eritme sonrası en az %50 motilitesi olan payetler suni tohumlama amacıyla kullanılabilir. Bu amaçla, taze sperma da sulandırma, dondurma ve eritmeye bağlı motilite kayıpları göz önünde bulundurularak sulandırılmalıdır. Buna göre payette (tohumlama dozu)
toplam spermatozoa sayısı 15.000.000 spermatozoa olacak şekilde sulandırılmalıdır. Böylece %50 motilitesi olan bir payette yaklaşık 7,5 milyon motil spermatozoa olacaktır.

Gerek sıvı olarak saklamada, gerekse dondurma çalışmalarında spermanın sulandırılması gerekir. Günümüzde suni tohumlama laboratuarlarında sperma sulandırıcısı olarak
yağsız süt, sodyum sitrat-yumurta sarısı, Laiciphos ve Tris kullanılmaktadır. Ülkemizde
sperma üretim laboratuvarlarında hazır sulandırıcılar tercih edilmekte, zorunlu hallerde
Tris, sodyum sitrat-yumurta sarısı da kullanılmaktadır.

Eritme işlemi, spermanın dondurulduğu merkezin önerisi yok ise, rutinde kullanılan 37°C
ısıdaki sıcak suda 30 sn.de yapılmalıdır. Payet eritildikten sonra güzelce kurulanmasına
özen gösterilmelidir.

Tohumlama için payet eritileceği zaman, teknisyen eritilmiş payetin dış ortamın ısısından etkilenmesini engellemeli, eritme işlemini hayvanın yanında yapmalıdır. Payet kanisterden alınırken, kanister konteynerin boyun kısmından daha yukarı kaldırılmamalı
ve bu yükseklikte 30 sn.den fazla tutulmamalı, payet 10 sn gibi kısa sürede alınıp kanister
yine sıvı azot içine daldırmalıdır. Payet alınır alınmaz en kısa sürede eritme kabına aktarılmalıdır. Eğer bu süre içerisinde payet alınamazsa, kanister yine sıvı azot içine daldırılıp
en az 5 dakika beklenerek payet alınmaya çalışılmadır. Bu uygulamalar, konteynerin en
uygun (optimal) koşullarda dolu olduğu durumlar için geçerdir. Konteynerdeki sıvı azot
miktarının 2/3’ten daha az olması bile sperma üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir.

Günümüzde boğa spermasının dondurulması amacıyla sıklıkla 0,25 veya 0,5 ml’lik
payetler kullanılmaktadır.

Konteynerin iç ısısı –120°C
ve üzerine çıkmadığı sürece spermanın fertilitesi etkilenmez. Böyle bir durumdan şüphe
ediliyorsa, gerekli spermatolojik incelemeler yapılmalıdır.

Donma yöntemi spermanın düşük ısılarda saklanması esasına dayanır. Hücreyi soğuk şokunun etkilerinden koruyan kriyoprotektif maddelerle sulandırılan sperma, ampul (etil alkol banyosunda), pellet (–79°C kuru buzda) veya payet (–110°C sıvı azot buharında) yöntemiyle dondurularak –196°C ısıdaki sıvı azot içerisinde saklanır. Doğru cevap C’dir.

Kaliteli bir sperma sulandırıcısı; spermatozoitler için gerekli olan enerji gereksinimini karşılamalı, bakteriyel üremeyi kontrol etmeli, spermayı soğuk şokuna karşı korumalı ve ortamın pH değerini dengeleyebilmelidir. Bunların yanı sıra sulandırıcılarda uygun bir ozmotik basınç ve elektrolit denge sağlanması, donma sırasında hücrelerin korunması için zorunludur. Ayrıca sperma sulandırıcılarında enerji kaynağı olarak glikoz gibi basit şekerler, spermatozoonu soğuk şokuna karşı korumak için yumurta sarısı, süt ve bakteriyel üremeyi engellemek için ise penisilin, streptomisin gibi çeşitli antibiyotikler kullanılmaktadır. Doğru cevap E’dir.

Spermaya kriyoprotektan madde içeren yüksek ozmotik basıncı olan sulandırıcıların katılması sonucu, hücre içi ile ortam basınçları dengelenirken, hızlı bir madde alış verişi şekilenir. Buna bağlı olarak spermatozoa su kaybeder ve hacimce küçülerek zarar görebilir. Sperma dondurma laboratuarlarında genellikle kriyoprotektan madde içeren sulandırıcılar 5°C ısıda spermaya katılarak bu zarar en aza indirilmeye çalışılır. Doğru cevap B'dir.

Sulandırılan sperma, sulandırıcıya alışması için 2 saat alışıma (ekilibrasyon; equilibration) bırakılır. Bu sürenin sonunda sperma, daha önce payet yazma makinesi ile payetler üzerine hayvanın adı kulak numarası, dolum merkezi ve tarihi yazılarak ultraviyole (UV) altında sterilize edilen payetlere otomatik payet doldurma kapama makinesi ile çekilir. Doğru cevap A'dır.

Payetlere çekilmiş sperma, dondurma amacıyla geliştirilmiş taraklara, dizme rampası yardımı ile dizilir. Azot düzeyinden 5 cm yükseklikte (yaklaşık -80 ile -120°C arası) yerleştirilerek azot buharında 7 dakika süre ile dondurulur. Doğru cevap C'dir.

Bir teknisyen payeti alırken, goblet içerisinde bulunan ve daha sonra kullanılacak olan payetlerin tekrarlı ısınmalarına izin vermemelidir. Eğer sperma başka konteynere aktarılacaksa, payetler içinde azot bulunan gobletlerle taşınmalıdır. Doğru cevap E'dir.

Suni tohumlama setinde azot tankı, payeti almak için uzun, düz uçlu bir pens, spermayı eritmek için eritme kabı, termometre ve payeti kurulamak için peçete vb. bulunmalıdır. Ayrıca payetin çeşidine uygun (0,25 ml veya 0,5 ml) pistole (Resim 3.12), payeti kesmek için makas, pistole kılıfı (Resim 3.13) ve rektal muayene eldiveni olmalıdır (Resim 3.14). Bunların yanında, veteriner hekimlerinin gerekli durumlarda intrauterin (uterus içi) sağaltım amacıyla farklı kateterler (Resim 3.15) ve ilaçlar da bulundurmaları gerekir. Doğru cevap E'dir.

Eritme işlemi, spermanın dondurulduğu merkezin önerisi yok ise, rutinde kullanılan 37°C ısıdaki sıcak suda 30 sn.de yapılmalıdır. Doğru cevap B'dir.

Spermanın fizikokimyasal yapısı hem donma hem de eritme işlemleri sırasında şekillenen buz kristalleri nedeniyle zarar görür. Sıvı saklama yöntemi spermayı sulandırdıktan sonra 5°C gibi düşük ısılarda saklama esasına dayanan bir yöntemdir. Bu yöntem ile sperma yaşamsal aktivitesini ancak 2-3 gün koruyabilmektedir. Doğru cevap D'dir.

Dondurma işlemi sırasında hücreleri düşük ısıların etkilerinden koruyan maddeye kriyoprotektif denir.