DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE EKONOMİSİ

Çevre politikaları uluslararası ticareti üç kanaldan etkilemektedir. İlk olarak sıkı çevre politikasının üretim maliyetlerini arttırması durumunda bu tür politikalara sahip ülkelerde üretilen mallar çevre konusunda daha esnek düzenlemelere sahip ülkelere göre nispeten daha yüksek fiyatlı olacaktır. Bu durum firmaların üretimlerini daha az çevresel düzenlemelerin geçerli olduğu ve dolayısıyla üretim maliyetlerinin daha düşük olduğu ülkelere kaydırmalarına neden olur. Aksine, sıkı çevre politikalarının Porter’ın da ileri sürdüğü gibi üretim maliyetleri üzerinde azaltıcı etkide bulunması durumunda ise çevre konusunda sıkı düzenlemeleri olan ülkeler olmayanlara göre daha ucuza mal üreteceklerdir. Ancak bu etkiler, üretimde emek ve diğer faktörlerin maliyetleriyle karşılaştırıldığında oldukça küçük düzeyde kalmaktadır. Üçüncüsü, çevre politikaları yeşil teknolojilerin gelişimini ve bunların diğer ülkelerden ihraç edilmesini teşvik ederek uluslararası ticareti etkileyebilmektedir.

Genel olarak ekonomik büyümenin sınıra ulaşacağı konusunda kötümser değildirler.

Büyüme ve teknolojik gelişmelerin; nüfus, kaynak, kirlilik ve diğer çevre sorunlarının çözümüdür.

Hotelling bir fizyokrat değildir.

Orman, mineral ve diğer tükenebilir varlık arzı sınırlıdır.

Kıtlık rantı kuralı bir tükenebilir kaynağın net fiyatının,faiz oranlarına eşit bir oranda artmasıdır.

Makroekonomi: Az sayıda, ekonominin bütünüyle ilgili ve büyük ölçüde toplulaştırılmış
değişkenlerin analizini konu alan ekonomi dalıdır. Üretim, istihdam düzeyi, fiyat istikrarı, büyüme makroekonominin inceleme alanına giren konular arasında yer alır.

Çevre politikası, firmaları ekonomik karar aşamasında sosyal çıkarları dikkate almaları konusunda zorlar.

Üretim düzeyini azaltır.

Ülkelerin ekonomik büyümelerini olumsuz etkiler.

Kirliliği azaltmaya dönük mal ve hizmetlere yönelik talebi arttırır.

Ar-Ge’ye ayrılacak fonların azalarak teknolojik gelişmenin yavaşlamasına neden olur.

Çevre Politikasının Diğer Potansiyel Etkileri: Sıkı çevre politikası nedeniyle firmaların üretim maliyetlerinde meydana gelen azalmanın yurt içi üretimi doğrudan canlandırmasının yanında yabancı ekonomilere kıyasla yerel ekonominin rekabetçiliğini arttıracağını ileri sürmektedir.

Çifte yarar hipotezi ile çevreye zarar veren ekonomik faaliyetlerin piyasa fiyatlarını, marjinal sosyal maliyetlerine eşitlemeyi amaç edinen bir çevre vergisi reformundan elde edilecek ek gelirin, gelir vergisi gibi piyasalar üzerinde saptırıcı etkileri olan bir vergi veya bir grup verginin oranlarını düşürerek veya bu vergileri ödeyenlere doğrudan gelir transfer ederek kullanılmasının, bütçenin dengelerini değiştirmeksizin çevresel ve ekonomik refah artışları sağlanacağı ileri sürülmektedir (Dağdemir, 2003: 252-253). Kısaca çevresel vergiler gelir vergileriyle ikame edilecek olursa çevresel vergilerle ilişkili iki yarar ortaya çıkacaktır. İlki, kirlilik dışsallıklarıyla ilişkili piyasa hatalarının düzelmesiyle sosyal refah düzeyi artmaktadır. İkinci fayda emek piyasasındaki piyasa aksaklıklarının azalmasının sosyal refah düzeyini arttırmasıyla meydana gelmektedir. Bu çevresel vergi ile ilişkili iki fayda çifte yarar olarak adlandırılmaktadır (Kahn, 1998:148).

Teknoloji etkisi ise Çevresel Kuznets Eğrisi’nin azalan kısmını tanımlamakta kullanılmaktadır. Teknoloji etkisine göre, ülkeler refah düzeylerinin artmasıyla birlikte araştırma ve geliştirme faaliyetlerine daha fazla kaynak ayırabilmektedirler. Bu sayede gelişmiş ülkeler yeni ve çevre dostu teknolojiler geliştirilebilmektedirler. Böylece yeni ve çevre dostu başka bir ifadeyle temiz teknolojilerin demode, eski ve kirlilik üreten kirli teknolojilerin yerini alması çevre kalitesinin artmasına yol açmaktadır (Borghesi, 1999: 6-7).

Düzeltim Karşıtı Çevre Politikaları
Bu tür politika savunucuları çevre konusuna özel ilgi gösterilmesinin gerekli olmadığını düşünmektedirler. Bu grupta yer alanların görüşleri iki kategoride incelenebilir: Birinci gruptakiler, liberal kapitalizmin öngördüğü gibi “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” anlayışı çerçevesinde dünyanın karşı karşıya kaldığı bazı çevre sorunlarının piyasa ekonomisinin işleyişiyle kendiliğinden ortadan kalkacağına inanmakta ve devlet müdahalesine karşı çıkmaktadırlar. Bu grubun savunucuları, bilim ve teknolojideki gelişmeler ve piyasa ekonomisi dolayısıyla toplumun kazandığı uyum gücüyle her türlü kaynak sorununun çözülebileceği ve kirlenme düzeyinin toplumsal açıdan kabul edilebilir bir boyutta gerçekleştirilebileceğini ifade etmektedirler. Bu görüşe göre özel girişimcilik ve etkin bir rekabet ortamı çevrenin korunmasını sağlayabilir. Çevre sorunlarına devletin müdahelesine karşı olan diğer grup ise sanayileşme, teknolojik gelişme ve ekonomik büyümenin önemini vurgulayan Ortodoks Marksistlerdir.

Standartlar amaçları bakımından kamu sağlığını ve toplumsal refahı korumak olmak üzere iki grupta sınıflandırılmaktadır. Konularına göre standartlar üç grup altında incelenebilir. Alıcı ortam standartları, hava ve su ortamlarının içinde bulunması gereken nitel ve nicel koşulları belirlemektedir. Emisyon standartları, çevreye bırakılan atık veya artıkların taşıması gereken nitel ve nicel koşulları tanımlamaktadır. Üretim standartları ise atık miktarını denetlemek amacıyla üretim süreçleri, üretimde kullanılan yakıtın nitel ve nicel koşullarıyla üretim sürecinde yer alan araç ve gereçlerin standartlarını belirlemektedir. Ölçüm yapılan yere göre standartlar ölçüm yerine, kirleticilerin nitel ve nicel özelliklerine ve standartlarla düzenlenmesi gereken alanlar açısından farklılık gösterebilmektedir. Kirletici türlerine göre standartlar; hava, su veya gürültü standartları gibi kirlilik ortamlarına dayalı olarak sınıflandırılmaktadır (Ertürk, 2011:425-426).

Çevresel etki değerlemesi (ÇED): ÇED, bir yörede yapılacak yatırımların ve ekonomik gelişmelerin çevre kalitesi üzerindeki olası olumsuz etkilerini, olumsuzlukların ortaya çıkmasından önce saptamayı ve gerekli önlemlerin alınmasını sağlamaktadır.

Çevre Politikasının Uluslararası Ticarete Etkisi: Çevre politikaları uluslararası ticareti üç kanaldan etkilemektedir. İlk olarak sıkı çevre politikasının üretim maliyetlerini arttırması durumunda bu tür politikalara sahip ülkelerde üretilen mallar çevre konusunda daha esnek düzenlemelere sahip ülkelere göre nispeten daha yüksek fiyatlı olacaktır. Bu durum firmaların üretimlerini daha az çevresel düzenlemelerin geçerli olduğu ve dolayısıyla üretim maliyetlerinin daha düşük olduğu ülkelere kaydırmalarına neden olur. Aksine, sıkı çevre politikalarının Porter’ın da ileri sürdüğü gibi üretim maliyetleri üzerinde azaltıcı etkide bulunması durumunda ise çevre konusunda sıkı düzenlemeleri olan ülkeler olmayanlara göre daha ucuza mal üreteceklerdir. Ancak bu etkiler, üretimde emek ve diğer faktörlerin maliyetleriyle karşılaştırıldığında oldukça küçük düzeyde kalmaktadır. Üçüncüsü, çevre politikaları yeşil teknolojilerin gelişimini ve bunların diğer ülkelerden ihraç edilmesini teşvik ederek uluslararası ticareti etkileyebilmektedir.

Çevre Politikasının Enflasyona Etkisi: Üretim maliyetleri üzerinde arttırıcı etkiye neden olan çevre koruma harcamaları özellikle en fazla kirlenmeye neden olan firmaları, fiyatlarını yükseltmeye yöneltir. Böylece, tüketici fiyatlarında nispi bir artış ortaya çıkmaktadır (Victor, 1978:68-69). Bu çerçevede çevresel harcamalar enflasyon üzerinde arttırıcı bir rol oynamaktadır. Fiyatlar genel düzeyindeki artış tüketicinin harcanabilir gelir düzeyini azaltacağından bireylerin tüketim miktarları da azalacaktır. Aynı zamanda dış talebin de fiyat artışları nedeniyle azalacağı ve dolayısıyla ülke ihracatının gerileyeceği ifade edilebilir. Sonuç olarak ülke gelir düzeyi iç ve dış talebin daralmasından dolayı olumsuz yönde etkilenebilir

Üretim Faktörleri: Bir mal veya hizmetin üretimi için gerekli olan temel faktörlerdir. Geleneksel olarak üretim faktörleri, doğal kaynaklar, sermaye ve emek olarak üçe ayrılır. Doğal kaynaklar, toprağın kendisi ile birlikte yeraltı ve yerüstü zenginliklerini belirtir.

Çevre Politikasının Diğer Potansiyel Etkileri: Porter Analizi Daha önce çevre politikasının ekonomi üzerindeki negatif etkisini değerlendirmiştik. Bu çerçevede sıkı çevre politikası uygulamalarının, ekonomide kaynakların üretim yerine başka alanlara aktarılmasına yol açarak ekonomiyi olumsuz yönde etkileyebileceği üzerinde duruldu. Ancak son dönemlerde Porter (1990- 1991) ve diğer bazı çalışmalar sıkı çevre politikalarının üretim sürecinde kaynak kullanımını azalttığı ve firmaların maliyetlerini arttırdığı görüşünün geçerli olmayabileceğini ileri sürmektedirler. Çünkü sıkı çevre politikaları firmaların kaynak israfını azaltmasını ve enerji kullanımında etkinlik artışını sağlamasını gerektirir. Aynı zamanda bu durum firmaları maliyetlerini azaltıcı daha yeni ve daha etkin üretim yöntemlerini seçmeye yöneltir. Porter, sıkı çevre politikası nedeniyle firmaların üretim maliyetlerinde meydana gelen azalmanın yurtiçi üretimi doğrudan canlandırmasının yanında yabancı ekonomilere kıyasla yerel ekonominin rekabetçiliğini arttıracağını ileri sürmektedir.

Kuznets Eğrisi, iktisadi kalkınma düzeyi ile gelir dağılımı arasındaki ilişkiyi gösteren ters U şeklinde bir eğridir. Eğrinin şekli iktisadi kalkınmanın başlarında gelir dağılımı dengesizliğinin arttığını kalkınma süreci ilerledikçe gelir dağılımı dengesizliğinin azaldığını göstermektedir. İktisat literatüründe Kuznets Eğrisi, 1990’lı yıllarla birlikte iktisadi büyüme ya da daha geniş anlamda iktisadi kalkınma ile çevre kirliliği ilişkisini ortaya koymak için kullanılmaktadır. İktisadi büyüme ile birlikte çevre kirliliğinin ve/veya çevre tahribatının artacağı, belli bir gelir düzeyinden sonra azalacağına ilişkin görüşe literatürde “Çevreye Uyarlanmış Kuznets Eğrisi (ÇUKE)” ya da Çevresel Kuznets Eğrisi adı verilmektedir (Başar ve Temurlenk, 2007: 1). Çevre kirliliği ile kişi başına düşen gelir arasındaki ilişki Şekil 7.4’te verilmiştir. Şekilde dikey eksende çevresel tahribat, yatay eksende ise kişi başına düşen gelir gösterilmektedir.

ÇEVRE POLİTİKASI: Çevre politikası kavramı, üretim sürecinde yöntem ve kalite yanında, kamu sağlığı ve çevresel kaynakların korunması anlamına gelen çevre kalitesiyle ilişkili siyasal, yönetsel kararlar bütünü olarak tanımlanabilir. Çevre politikası bir ülkenin çevre konusundaki hedef ve tercihlerinin belirlenmesi anlamına gelmektedir. Çevre politikasının amacı, toplumu oluşturan bireylerin sağlıklı ve insana yaraşır çevrede yaşama güvencesinin sağlanması; hava, su, toprak, bitki ve hayvan varlıkları ile toplumsal çevre değerlerinin korunması ve geliştirilmesidir.

Düzeltim Karşıtı Çevre Politikaları Bu tür politika savunucuları çevre konusuna özel ilgi gösterilmesinin gerekli olmadığını düşünmektedirler. Bu grupta yer alanların görüşleri iki kategoride incelenebilir: Birinci gruptakiler, liberal kapitalizmin öngördüğü gibi “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” anlayışı çerçevesinde dünyanın karşı karşıya kaldığı bazı çevre sorunlarının piyasa ekonomisinin işleyişiyle kendiliğinden ortadan kalkacağına inanmakta ve devlet müdahalesine karşı çıkmaktadırlar. Bu grubun savunucuları, bilim ve teknolojideki gelişmeler ve piyasa ekonomisi dolayısıyla toplumun kazandığı uyum gücüyle her türlü kaynak sorununun çözülebileceği ve kirlenme düzeyinin toplumsal açıdan kabul edilebilir bir boyutta gerçekleştirilebileceğini ifade etmektedirler. Bu görüşe göre özel girişimcilik ve etkin bir rekabet ortamı çevrenin korunmasını sağlayabilir. Çevre sorunlarına devletin müdahelesine karşı olan diğer grup ise sanayileşme, teknolojik gelişme ve ekonomik büyümenin önemini vurgulayan Ortodoks Marksistlerdir. Bu gruba göre, çevrenin gündeme gelmesi ve bu konuya özel ilgi gösterilmesi bilinçli olarak aslında kapitalizmin temel sorunlarının tartışma gündemine girmesini ya da gündemde tutulmasını geciktiren bir araçtır. Böylece ekonomik ve teknolojik gelişmeler yavaşlatılarak kapitalist sistemin çöküşü geciktirilmeye çalışılmaktadır. Ancak bu görüşe göre çevre sorunlarının çözümünde başarı elde edilmesi üretim ilişkilerinin değiştirilmesine bağlıdır

Düzeltimci (Reformcu) Politikalar Bu politikalar çevre sorunlarının çözümüne yönelik aktif bir politika izlenmesi anlayışını benimser. Burada belli bir siyasal ideolojiye bağlı olmaktan çok paragmatik bir yaklaşımla konu ele alınmakta ve iyimser bir nitelik taşımaktadır. Düzeltimci politika savunucularının bir kısmı liberal felsefeyi benimserken diğerleri daha çok sol eğilimlidirler. Liberaller ve sol eğilimli olanlar da kendi içinde iki gruba ayrılmaktadır. Liberal grupta yer alanlardan bazıları insanoğlunu tehdit eden çevresel sorunların insanları çözümde birleştireceğine inanmakta ve konuyu merkezî yönetim açısından ele alırlar.

Onarımcı Politikalar: Bu tür politikalar karşı karşıya kalınan soruna bir tepki olarak ortaya çıkar. Burada, çevre üzerindeki olumsuz sonuçlar ortaya çıktıktan, çevre zarar gördükten ve çoğu kez de telafisinin mümkün olmadığı noktaya gelindiğinde, çevre üzerindeki zararlı etkilerin geçmişe dönük giderilmesini amaçlayan politikalardır. Bu politikaların uygulanmasında yararlanılan başlıca araçlar, kirletenden tazminat alınması, ceza yaptırımları uygulanması ve kirlenmenin yürütme örgütlerince doğrudan denetlenmesidir. Tazminat yönteminde, üretim faaliyetlerinin ve ürünlerin çevre üzerinde yol açtığı zararın bu zararı gerçekleştirenden alınarak karşılanması söz konusudur. Örnek olarak denizi, nehri kirleten sanayi kuruluşlarından atıkların ortadan kaldırılabilmesi için belli bir paranın alınması verilebilir. Kirlenmenin doğrudan denetlenmesi durumunda ise, teknoloji yardımıyla üretim süreçlerinin ve ürünlerin çevre üzerindeki olumsuz etkileri giderilmeye çalışılır. Çöplerin yakılmasında yeni yöntemler kullanma ve “desülfürizasyon” gibi önlemler buna örnek gösterilebilir.