DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE EKONOMİSİ

Ülkelerin nihai amacı sadece büyümek ve kalkınmak değil bu sürecin “sürdürülebilir” olmasıdır. Lester R. Brown bu önemli ilkenin altını çizerken şu cümleyi kullanmaktadır: “Ekonomik açıklar birbirimizden aldığımız borçlardır, oysa ekolojik açıklar gelecek nesillerden çaldıklarımızdır”.

Dinamik bir süreci temsil eden sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı, “insan sağlığı ve doğal dengeyi koruyarak ekonomik kalkınma sürecinin önünü açacak, doğal kaynakların akılcı yönlendirilmesi ve dengeli kullanımını sağlayacak, gelecek nesillere yıpranmamış ve sağlıklı bir çevre bırakacak” bir gelişme eğilimini temsil eder.

Sürdürülebilir kalkınma deyimi ise ilk kez Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUNC) tarafından hazırlanan “Dünya Koruma Stratejisi” adlı belgede kullanılmıştır.

Birleşmiş Milletler tarafından 1972 yılında Stockholm’de düzenlenen İnsani Çevre Konferansı’nda bir araya gelmiş ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) kurulmuş, bir çevre bildirgesi yayımlanarak sürdürülebilir kalkınmanın “ilk ilkeleri” kaleme alınmıştır.1972 yılında yapılan İnsani Çevre Konferansı aynı zamanda çevre konusunda küresel ölçekte gerçekleştirilen en geniş kapsamlı ilk toplantıdır ve 113 ülke toplantıya katılmıştır.

Bunlar arasında en çok bilineni “Gündem 21 Eylem Planı”dır. Rio Zirvesi’nde “sürdürülebilir kalkınmanın” tüm insanlığın 21. yüzyıldaki ortak hedefi olarak benimsenmesi nedeniyle “21” sayısı ile adlandırılan, çevresel sorunlarla mücadelenin geleneksel ve yenilikçi yöntemlerini bir araya getirip işlevsel hâle getiren uygulamaların derlendiği Gündem 21 Eylem Plânı somut adımlarıyla duygusal tedirginliklerin ötesine geçmeyi başarmış ve ayakları yere basan politikalar için bir çerçeve oluşturmuştur.

Sürdürülebilir kalkınma oldukça geniş kapsamlı bir kavram olduğu için bu konuda gösterge geliştirmek oldukça zordur. Sürdürülebilir kalkınma konusunda geliştirilecek bir göstergede şu özellikler bulunmalıdır

(Çelik, 2011: 159):
• Kolay anlaşılabilir, açık ve net olmalıdır,
• Politika geliştirmeye uygun olmalıdır,
• Bilimsel ve teorik olarak olarak sağlam temellere oturmalıdır,
• Teknik olarak ölçülebilir olmalıdır,
• Hem zamana hem de coğrafi farklılıklara uygun olmalıdır,
• İlk bakışta verdiği anlamdan çok daha farklı bakış açılarını ve vizyonu yaratacak kadar anlamlı olmalıdır.

1996’da İstanbul’da Habitat-II Konferansı düzenlenmiştir. Bu konferansta UN-HABITAT’ın temel belgelerinden olan “Habitat Agenda” ile “İstanbul Deklarasyonu” kabul edilmiştir. Bu belgelerle hükûmetler, tüm vatandaşlara
uygun iskân olanakları sağlamayı ve sürdürülebilir insan yerleşimlerini geliştirmeyi taahhüt etmişlerdir.

Kyoto Protokolü, karbon çıkartan enerji sistemlerinin azaltılması, sera gazı miktarını azaltıcı hukuki önlemlerin ve vergilerin yeniden düzenlenmesini, endüstrinin her aşamasında çevreciliğin temel ilke olmasını ön plana çıkarmaktadır.

Sürdürülebilir kalkınma ile ilgili stratejilerin ve doğal olarak politikaların gerçekleştirmeye çalıştığı temel amaçlar şunlardır (Han ve Kaya, 2006: 258-59):
a) Büyümenin yeniden canlandırılması,
b) Büyümenin niteliğinin değiştirilmesi,
c) Sürdürülebilir bir nüfus artışının sağlanması,
d) Teknolojinin yeniden yönlendirilmesi ve yönetimi,
e) Gıda, enerji, su ve sağlık alanlarında toplumun temel ihtiyaçlarının sağlanması,
f) Kaynak rezervinin korunması ve değerinin artırılması,
g) Karar verme süreçlerinde çevre ve ekonominin birleştirilmesi.

A, C, D ve E şıklarında Sürdürülebilir kalkınma amaçlarına ulaşmada izlenecek temel ilkeler verilmiştir.

Abiyotik kalitesi bir çevre unsurudur. Sanayi üretimi ve hizmet üretimi ekonomik unsurlardır. İnsan sermayesi ve kültürel değerler ise toplumsal kültürel unsurlardır.

Sürdürülebilir Kalkınma sürecinde ilk düzenlenen konferans BM İnsani Gelişme Konferansıdır (1972) . Bu konferanstan sonra sırasıyla; Ortak Geleceğimiz Raporu (1987), BM Çevre ve Kalkınma Konferansı (1992); BM İnsani Yerleşimleri Konferansı (1996); Binyıl Zirvesi (2000); Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi (2002); BM Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (2012) düzenlenmiştir.

Eğer sosyal ve ekonomik kalkınmanın “sürdürülebilir” olması isteniyorsa en az iki unsurun varlığı gerekmektedir: Nesiller arası eşitlik ve nesiller içi eşitlik. “Sürdürülebilir kalkınmanın kilit koşulları” da denen bu unsurlar ve açıklamaları şöyledir:

Nesiller arası eşitlik: Kalkınma süreci gelecek nesiller üzerindeki ters etkileri en aza indirmeye çalışmalı, diğer bir değişle kalkınma süreci nesiller arası adaleti aramalıdır. Zira, bugün aşırı kaynak kullanırsak gelecekte yararlanabileceğimiz stokları azaltırız veya bugünkü emisyonlar çevrenin emebileceği düzeyin ötesine geçerse uzun dönemde tahribata yol açarlar.

Nesiller içi eşitlik: Kalkınma süreci herhangi bir zamanda ülkeler ve ülke grupları içinde ve arasında aşırı servet ve gelir eşitsizlikleri meydana getirmemeli, bu yöndeki eğilimleri minimum düzeye indirmelidir.Yani kalkınma süreci mevcut nesil içinde adaleti aramalıdır.

Diğer seçenekler ise “insan mutluluğu ve iyiliği” için ulaşılması gereken dört temel amaçtır.

Kyoto Protokolü, karbon çıkartan enerji sistemlerinin azaltılması, sera gazı miktarını azaltıcı hukuki önlemlerin ve vergilerin yeniden düzenlenmesini, endüstrinin her aşamasında çevreciliğin temel ilke olmasını ön plana çıkarmaktadır. İnsan yerleşimleri faaliyetlerinin koordinasyonunu sağlamak, kentleşme sorunları hakkında ülkelere bilgi, teknik yardım ve finansman desteği sağlamak ise 1978 yılında kurulan Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Merkezi’nin (UNCHS) amaçlarındandır.

2012’de Rio de Janeiro’da düzenlenen “Rio+20” konferansının hedeflerinden biri sürdürülebilir kalkınma konusunda geçmişten beri düzenlenen zirvelerin çıktıları konusunda gelişmeleri ortaya koymak ve eksiklikleri belirlemektir. Diğer hedefleri ise sürdürülebilir kalkınma konusundaki siyasi kararlılığı yeniden vurgulanmak ve yeni ve yükselen fırsatları ve tehditleri tarif etmektir. Diğer seçenekler Johannesburg Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesinde (Rio+10) alınan kararlardır.

1992 yılında gerçeklesen Rio Zirvesi’nin ardından kabul edilen Gündem 21’de hem ulusal ve uluslararası düzeyde “sürdürülebilir kalkınma göstergelerinin geliştirilmesi çağrısında bulunulmuş” ve ülkelerin bu göstergeleri geliştirmeleri ve kullanabilmelerine yardımcı olabilmek amacıyla 1993 yılında “Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu” (UNCSD) kurulmuştur. UNCSD, sürdürülebilir kalkınma göstergeleri ve bunları elde etme metodolojilerini içeren Mavi Kitap adlı bir yayın çıkarmış ve zaman içerisinde gerçekleşen deneyimler sonunda 2005 yılına gelindiğinde 50 adeti temel nitelikte olan 98 adet gösterge kullanılmaya başlanmıştır.

Sürdürülebilir kalkınma ve çevre açısından ülkelerin mevcut durumunu ve performansını belirleyebilmek için çok sayıda endeks bulunmaktadır. OECD yayınlarında bu endekslerin dört ana başlık altında toplandığı görülmektedir. Özetleyici Endeksler için Çevresel Performans Endeksi örnek olarak verilebilir. Doğal Sermaye Endeksi, sadece doğa bilimlerine dayalı endeksler için bir örnektir. Hava Kirliliği Endeksi, düzenleyici standartlarla bağlantılı endeksler için bir örnektir. Ekonomik Refah Endeksi, Muhasebe çerçevesine dayalı endeksler için bir örnektir. Almanya Çevre Barometresi/ Endeksi ise Politika hedefleriyle bağlantılı endeksler için bir örnektir.

Ekolojik ayak izi kavramı tabiatın taşıma kapasitesini ölçmek için geliştirilmiş olan bir yöntemdir ve sonuçları bir ülkenin sürdürülebilir kalkınma derecesinin bir göstergesi olarak kullanılmaktadır. Ekolojik Ayak İzi şu şekilde hesaplanır: Önce kişi başına düşen, biyolojik olarak verimli ve sulak alan, yani “üretken biyolojik alan” (biyo- kapasite) hesaplanır. Daha sonra insanların tükettiği kişi başına düşen biyolojik açıdan üretken alan hesaplanır ki bu ekolojik ayak izini oluşturur. Bu iki büyüklük arasındaki fark ekolojik ayak izi lehine ne kadar büyükse o kadar olumsuz olarak değerlendirilir.

Sürdürülebilir kalkınma ile ilgili stratejilerin ve doğal olarak politikaların gerçekleştirmeye çalıştığı temel amaçlar şunlardır:

Sürdürülebilir bir nüfus artışının sağlanması, Büyümenin yeniden canlandırılması, Büyümenin niteliğinin değiştirilmesi, Teknolojinin yeniden yönlendirilmesi ve yönetimi, Gıda, enerji, su ve sağlık alanlarında toplumun temel ihtiyaçlarının sağlanması, Kaynak rezervinin korunması ve değerinin artırılması, Karar verme süreçlerinde çevre ve ekonominin birleştirilmesi.

Diğer seçenekler ise sürdürülebilir kalkınma amaçlarına ulaşmada izlenecek temel ilkelerdir.

Teknik değişmelerin sürdürülebilir kalkınmayı destekleyici sonuçlar meydana getireceğini savunan düşünürlerin sayısı az değildir. Bu görüşü savunanlar teknolojik değişmenin insan sermayesini, insan-yapımı sermayeyi, sosyal sermayeyi ve hatta doğal sermayeyi zenginleştirerek kalkınmada kritik rol oynayabileceğini ifade etmektedirler. 2001 yılında yayınlanan Birleşmiş Milletler İnsani Kalkınma Raporu’nda, teknolojinin kuraklığa dayanıklı bitkiler, bulaşıcı hastalıklara karşı etkili endüstriyel aşılar, evler ve sınai kullanım için temiz enerji kaynakları üreterek gelişmekte olan ülkelere getirdiği faydalardan bahsedilmektedir.