DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE EKONOMİSİ

Çözüm:

Pek çok çevre sorununun ideal piyasa sistemini tanımlayan bazı varsayımların gerçekleşmediği durumlardan kaynaklandığı bilinmektedir. Bunların neler olduğunu, üçüncü ünitede sıraladığımız varsayımlar üzerinden açıklamaya çalışalım: 1- Piyasa aktörlerinin kararlarını alırken kişisel çıkarları ile uyumlu tercihlerde bulunduklarını yani rasyonel davranmakta olduklarını varsaymıştık. Bu varsayım tüketim veya üretim kararı veren kişinin bu ekonomik faaliyet sonucu oluşacak fayda ve maliyetlerin tümünün kendisi tarafından sağlanacağı veya üstleneceğini kabul etmektedir. Tüketimi veya üretimi çevre için zararlı bir mal söz konusu olduğunda kişisel çıkarlarına uygun hareket eden kişinin aldığı üretim veya tüketim kararı kendisi dışındakileri olumlu veya olumsuz yönde etkiliyorsa sadece kendi çıkarı doğrultusunda tercihlerde bulunan kişinin rasyonel davrandığını söyleyemeyiz. Dolayısıyla üretimde veya tüketimde olsun bu doğrultuda alınan karar Pareto optimumuna götüren bir karar olmayacaktır. 2- Piyasa aktörlerinin cari döneme ve gelecek dönemlere yönelik işlemlerini tam bilgi ile gerçekleştirmekte olduklarını varsaymıştık. Bu varsayım gereği alıcı ve satıcıların piyasa ile ilgili her türlü bilgiye anında ve eşit olarak sahip olabildiklerini kabul etmiştik. Bununla birlikte piyasa aktörleri üretim veya tüketim kararının çevresel etkileri konusunda tam bilgi sahibi olmayabilirler. Piyasa aktörlerinin bu koşullarda alacakları kararlar Pareto optimumuna götüren kararlar olmayabilir. 3- Girişimcilerin kâr gördükleri piyasalara özgürce yatırım yapabildiklerini, tüketicilerin de ihtiyaçlarını karşılayacak malları özgürce seçebildiklerini varsaymıştık. Buna karşın girişimcilerin ve tüketicilerin piyasalara engelleme olmadan girebildikleri varsayımı işlemlerin gerçekleştiği piyasalarda fiyat dışında komisyon, hava parası gibi ücretlerin varlığı nedeniyle geçerli olmayabilmektedir. Piyasa aktörlerinin özgürce gerçekleştirecekleri üretim ve tüketim tercihlerini sınırlayan bu tür piyasa dışı faktörler Pareto optimumun elde edilmesine engel olabilir. 4- Piyasada işlem yapan aktörlerin, tek başına piyasa fiyatını etkileyemeyecek kadar çok sayıda olduklarını varsaymıştık. Bu koşulun gerçekleştiği piyasalarda mallar ve üretim faktörlerinin hareketliliği (mobilizasyon) önünde bir engel yoktur. Piyasalarda çoğu zaman piyasa fiyatını etkileyemeyecek kadar çok sayıda alıcı veya satıcı bulunmayabilir. 5- Tüm mal ve hizmetler ile üretim faktörlerine ait mülkiyet haklarının iyi tanımlanmış olduğunu ve mülkiyet hakkının devri ve piyasada alınıp satılmasının yasal düzenlemelerle güvence altına alınmış olduğunu varsaymıştık. Bununla birlikte bir ekonomide üretilen ve tüketime konu olan tüm mallar özel mallar değildir. Kamu mallarını dikkate aldığımızda üretim ve tüketim kararlarının piyasa dışında verilmekte olduğunu görüyoruz. 6- Mal ve üretim faktörleri fiyatlarının tam rekabet piyasası koşullarında oluştuğunu varsaymıştık. Bu varsayıma bağlı olarak tam rekabet piyasasında oluşan fiyatın o mal veya faktörün fırsat maliyetini temsil ettiği kabul edilmektedir. Bir orman arazisinin doğal hâline bırakılması ve kauçuk üretimi için dönüştürülmesi gibi iki ayrı kullanım olasılığı olduğunu varsayalım. Eğer birinci alternatif seçilirse üretilen kauçuğun fırsat maliyeti orman arazisi doğal hâline bırakılmış olsaydı elde edilecek fayda kadar olacaktır. Tam rekabet piyasasında elde edilen çözümlerin Pareto optimal olduğunu kanıtlamış olsak da mevcut piyasaların aksak rekabet piyasaları olduğu gerçeğini değiştirmemektedir.

Girişimcilerin kâr gördükleri piyasalara özgürce yatırım yapabildiklerini, tüketicilerin de ihtiyaçlarını karşılayacak malları özgürce seçebildiklerini varsaymıştık. Buna karşın girişimcilerin ve tüketicilerin piyasalara engelleme olmadan girebildikleri varsayımı işlemlerin gerçekleştiği piyasalarda fiyat dışında komisyon, hava parası gibi ücretlerin varlığı nedeniyle geçerli olmayabilmektedir. Piyasa aktörlerinin özgürce gerçekleştirecekleri üretim ve tüketim tercihlerini sınırlayan bu tür piyasa dışı faktörler Pareto optimumun elde edilmesine engel olabilir.

Piyasa mekanizmasının kendisinden beklenen sonuçları verebilmesi piyasadaki tüm kaynakların mülkiyetinin net ve açık olarak tanımlanmış olmasını gerektirmektedir. Mülkiyet haklarının net ve açık olarak tanımlanmış olması aşağıdaki koşulların gerçekleşmiş olmasına bağlanmaktadır

(Hussen, 2005, 52): İlk olarak, kaynaklara ait mülkiyet hakları kapsamlı olarak tanımlanmış olmalıdır.

Kaynağın varlığını ve sınırlarını ortaya koyan miktar ve kalitesine ait özellikleri açık bir şekilde belirtilmiş olmalıdır. İkinci olarak, mülkiyet hakkı bir kaynağın kullanımından doğan tüm fayda ve maliyetlerin doğrudan kaynağı kullanana ait olmasını sağlayacak şekilde düzenlenmiş olmalıdır. Bu nedenle mülkiyet haklarının özelliği tamamen dışlayıcı olmasıdır. Üçüncü olarak, kaynağın mülkiyetinin getirdiği haklar devredilebilir olmalıdır. Bir başka ifadeyle kaynakların sahiplerinin onayı ile el değiştirmesi mümkündür. Son olarak, mülkiyet hakkı uygulanabilir olmalıdır. Kaynak sahipleri bu haklarını yasalarla güvence altına alınmış bir ortamda özgürce kullanabilmelidir.

Özel otomobil, mülkiyeti açıkça tanımlanmış bir mala en uygun örneklerden biri olarak gösterilmektedir. Bir özel otomobile üzerinde adınızın yazdığı ve otomobilin modeli, rengi ve diğer kullanım özellikleri ile ilgili bilgilerin yazılı olduğu bir ruhsat ve satın alma belgesi ile birlikte sahip olursunuz. Bu belge ile birlikte otomobilin yasal sahibi olduğunuz devletin otoritesi altında tescil edilmiş olur. Satın aldığınız otomobilin mülkiyetine sahip olmakla birlikte bu otomobili sizin dışınızda kimin kullanabileceğini ve hangi koşullar altında kullanabileceğini belirleme hakkına da sahip olursunuz. Otomobil üzerinde sahip olduğunuz hakları gönüllü olarak satış yoluyla bir başkasına devredebilir veya kiralayarak haklarınızı geçici olarak devredebilirsiniz.

Mülkiyeti açıklıkla tanımlanmış malların özel mallar olduğunu, mülkiyeti açık olarak tanımlanamayan çevresel malların ise genel olarak tam kamu malları veya ortak mallar olarak tanımladığımız gruplar altında toplandığını görüyoruz.

Fiyat sisteminin çalışabilmesi için fiyatı ödenmiş bir malın sahiplenilmiş olması gerekir. Ancak kamu malları herkesin yararlanmasına açıktır ve kamu mallarından yararlanmayı sınırlayacak bir mekanizma yoktur. Kamu malının varlığı herkes tarafından tüketiliyor olması anlamındadır. Kamu mallarına özgü engellenemeyen, birlikte tüketim olgusu kişilerin bu mal ve hizmetler için bir fiyat ödemekten kaçınma ve kamu malı üretim sorumluluğunu başkalarına bırakma güdüsüyle hareket etmelerine neden olmaktadır. Kamu malını bedava tüketebileceğini bilen hiç kimse bir fiyat ödemeye istekli olmayacaktır. Kamu malını herhangi bir ödeme yapmaksızın faydasından yararlanabilecekleri bir mal olarak görenlerin aldıkları bu pozisyon bedavacılık sorunu olarak tanımlanmaktadır (Dağdemir, 2003, 93). Hiç kimse sahibi olmadığı bir mal için fiyat ödemeye istekli olmayacaktır.

Kamu malını bedava tüketebileceğini bilen hiç kimse bir fiyat ödemeye istekli olmayacaktır. Kamu malını herhangi bir ödeme yapmaksızın faydasından yararlanabilecekleri bir mal olarak görenlerin aldıkları bu pozisyon bedavacılık sorunu olarak tanımlanmaktadır (Dağdemir, 2003, 93).

Gerçek yaşamda iktisat biliminin iyi tanımlanmış mülkiyet hakları konusundaki beklentisi özel mallar dışında gerçekleşmemektedir. Örneğin, etrafını çevreleyen arazilerdeki yerleşikler tarafından paylaşılmakta olan bir göl düşünelim. Bu göle ait mülkiyet yapısı, yukarıda mülkiyet haklarının açıklıkla tanımlanmış olması için sıraladığımız koşulların tümünü sağlamamaktadır. Bu örnekte göl, coğrafi sınırlarını paylaşan tüm kullanıcıların ortak mülkiyetinde olan bir kaynaktır.

Bu gölün çevresinde yaşayan çiftçiler, tarla veya bahçelerini bir başkasının kirletmesine karşı koruma hakkına sahiptir fakat hiçbiri gölü kirletenlere karşı koruyamazlar. Ayrıca her bir çiftçinin göl ile ilgili tasarrufu sonucu sağladığı fayda ve maliyetin gölü çevreleyen alanlarda yerleşik diğer çiftçilerin fayda ve maliyetlerinden bağımsız olması söz konusu değildir.

Fiyat sisteminin çalışabilmesi için fiyatı ödenmiş bir malın sahiplenilmiş olması gerekir. Ancak kamu malları herkesin yararlanmasına açıktır ve kamu mallarından yararlanmayı sınırlayacak bir mekanizma yoktur. Kamu malı tüketicileri birbirinin rakibi değildir. Çünkü her bir tüketiciye birbirinden bağımsız fayda sağlayan kamu malının bir kişi tarafından tüketiliyor olması diğer kişilerin tüketimini ve sağladıkları faydayı azaltmamaktadır

Dışsallıkların var olabilmesinin ikinci koşulu mülkiyet haklarının tam tanımlanmamış olmasıdır. Mülkiyet haklarının tam tanımlanmamış olması nedeniyle ekonomik faaliyetin sonuçlarından etkilenen taraf veya taraflar dışsallığın ortadan kaldırılmasını veya tazmin edilmesini talep edememektedir. Çevre kalitesi mülkiyet hakları tanımlanmamış ve dolayısıyla piyasası olmayan tipik bir maldır (Verhoef, E. T, 1999, 200). Çevre kirliliği ile sonuçlanan faaliyetlerden etkilenenler, sahibi olmadıkları bir mala verilen zararın ortadan kaldırılmasını veya uğradıkları zararın tazmin edilmesini talep edemezler.

Altın madeni işletmelerinin monopolleşme sonrasındaki üretim kararı, bu amaç doğrultusunda alınmış bir kararın sonucu olmasa bile tam rekabet piyasası koşullarındakinden daha az kirletici olacak gibi görülmektedir. Monopolde denge piyasa fiyatı tam rekabet piyasasında oluşacak fiyattan daha yüksek, denge üretim miktarı ise daha azdır. Bu nedenle monopolün özellikle yenilenemez nitelikteki doğal kaynaklar örneğinde tam rekabet piyasasına göre gerçekten daha fazla koruyucu olduğu görülmektedir. Monopolleşme ile çevre kirliliği açısından elde edilen bu kazanımın aksak rekabet piyasa dengesindeki etkinsizlikten kaynaklanan sosyal maliyeti dengeleyebileceği düşünülmektedir

(Tietenberg, Lewis, 2010, 80).

Tam rekabet piyasaları

Kaynağın kullanımı rakipsizlik özelliği taşımalıdır.

Sosyal Maliyetler= Özel Maliyetler+Dışsal Maliyetler

Dışsal maliyet>0

Sosyal maliyetler>Özel Maliyetler

Rakipsizlik

Bçlünebilirlik

Pozitif dışsallık