DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE EKONOMİSİ

Mülkiyeti açıklıkla tanımlanmış malların özel mallar olduğunu, mülkiyeti açık olarak tanımlanamayan çevresel malların ise genel olarak tam kamu malları veya ortak mallar olarak tanımladığımız gruplar altında toplandığı görülür.

Mülkiyet haklarının iyi tanımlanmamış olduğu çevresel kaynakların kullanımında piyasa başarısızlığı olarak tanımlanan koşullar oluşmaktadır. Çevresel kaynakların kullanımında etkinsizlik ise başta aşırı kirlilik olmak üzere çeşitli çevre sorunları olarak karşımıza çıkmaktadır.

Kamu malını bedava tüketebileceğini bilen hiç kimse bir fiyat ödemeye istekli olmayacaktır. Kamu malını herhangi bir ödeme yapmaksızın faydasından yararlanabilecekleri bir mal olarak görenlerin aldıkları bu pozisyon bedavacılık sorunu olarak tanımlanmaktadır. Hiç kimse sahibi olmadığı bir mal için fiyat ödemeye istekli olmayacaktır. Bu nedenle dışarıda tutulma özelliği olmaksızın bir fiyat sisteminin çalışması mümkün değildir.

Tam kamu malının belirleyici bir özelliği, kişilerin bu mal veya hizmetten yararlanmamak gibi bir seçeneklerinin olmamasıdır. Tam kamu mallarına örnek olarak; ulusal savunma hizmeti, biyolojik çeşitlilik, temiz hava, sele karşı koruma hizmetleri ve görsel güzellikler gösterilebilir. Gürültü ve kirli hava gibi örnekler ise tam kamu malının tüm özelliklerine sahip olan kamu zararlılarına örnektir.

Sıkışıklık malları dışarıda tutma özelliğine sahip oldukları gibi tüketimlerinde rakiplik veya rakipsizlik özelliklerine sahip olabilmektedirler. Bununla birlikte tüketimin hangi düzeyde gerçekleştiğine bağlı olarak kamu malı veya özel malların karakteristiklerini sergilerler. Bu tür bir mala örnek olarak piknik alanları gösterilebilir. Bir tatil gününün erken saatlerinde belirli bir sayıda insan diğer insanların eğlenmesine engel olmaksızın piknik alanının sunduğu mevcut olanaklardan rahatlıkla yararlanabilir. Bu noktada ilave kişinin mevcut olanaklardan yararlanmasının marjinal maliyeti sıfır olduğu için kamu malı özelliği göstermektedir. Günün belirli bir saatinden sonra piknik alanına giriş yapan insan sayısının artmasıyla birlikte sıkışıklık oluşmaya başlar. Piknik alanına giriş yapan her birey alanda bulunanların hareket alanını daraltarak verdiği küçük rahatsızlığı dikkate almaksızın alana yerleştikçe bir marjinal maliyet oluşmaya başlar. Otoyollar, köprüler, balıkçılık ve su sporları için ayrılmış siteler, gezi ve yürüyüş alanları, sanat galerileri ve tarihi mekanlar sıkışıklık mallarına verilebilecek örneklerdir.

Pozitif dışsallığın olduğu bir durumda sosyal fayda, özel fayda ile dışsal faydanın toplamından oluşmaktadır.
Sosyal Fayda = Özel Fayda + Dışsal Fayda
Dışsal faydanın pozitif olması durumunda sosyal faydanın özel faydadan büyük olduğunu görmekteyiz.
Dışsal fayda > 0
Sosyal Fayda > Özel Fayda

Dışsallıkların piyasa fiyatlarında içselleştirilemediği durumlarda, bir firma veya bireyin üretim ve tüketim gibi ekonomik faaliyetlerinin bir sonucu olarak, tazmin edilmeksizin zarar görenler olduğu gibi maliyetine katılmaksızın fayda sağlayanlar da olabilir. Dışsallıklar bu ayrımda ele alındığında, ortaya çıkan etkinin yönüne göre negatif dışsallıklar ve pozitif dışsallıklar olarak tanımlanmaktadır. Negatif dışsallıklar tazmin edilmemiş maliyet artışlarını, pozitif dışsallıklar ise maliyetine katılmaksızın sağlanan fayda artışlarını tanımlamaktadır.

Monopol: Piyasaya giriş engelleri nedeniyle yakın ikamesi olmayan bir malın arzının bir tek firma tarafından gerçekleştirildiği bir aksak rekabet piyasası türüdür.

Dışsallık veya dışsal etki bir firma veya bir kişinin ekonomik faaliyetlerinin bir başka firma veya kişiyi kasıtlı olmaksızın etkilemesiyle ortaya çıkmaktadır. Üçüncü taraflar üzerinde kasıtlı olmaksızın oluşan bu etki zararlı veya yararlı olabilmektedir.

Fırsat maliyeti: Bir kaynağın en iyi bir başka alternatif kullanım değerini göstermektedir.

Çevresel kaynaklar söz konusu olduğunda piyasa başarısızlığı aşağıda sıraladığımız nedenlerden biri veya tümünden kaynaklanmaktadır: • Tanımlanmamış mülkiyet hakları • Kamu malları ve ortak mülkiyetteki kaynaklar • Dışsallıklar • Aksak rekabet piyasaları

Mülkiyet haklarının net ve açık olarak tanımlanmış olması aşağıdaki koşulların gerçekleşmiş olmasına bağlanmaktadır (Hussen, 2005, 52): İlk olarak, kaynaklara ait mülkiyet hakları kapsamlı olarak tanımlanmış olmalıdır. Kaynağın varlığını ve sınırlarını ortaya koyan miktar ve kalitesine ait özellikleri açık bir şekilde belirtilmiş olmalıdır. İkinci olarak, mülkiyet hakkı bir kaynağın kullanımından doğan tüm fayda ve maliyetlerin doğrudan kaynağı kullanana ait olmasını sağlayacak şekilde düzenlenmiş olmalıdır. Bu nedenle mülkiyet haklarının özelliği tamamen dışlayıcı olmasıdır. Üçüncü olarak, kaynağın mülkiyetinin getirdiği haklar devredilebilir olmalıdır. Bir başka ifadeyle kaynakların sahiplerinin onayı ile el değiştirmesi mümkündür. Son olarak, mülkiyet hakkı uygulanabilir olmalıdır. Kaynak sahipleri bu haklarını yasalarla güvence altına alınmış bir ortamda özgürce kullanabilmelidir.

Mülkiyeti açıklıkla tanımlanmış malların özel mallar olduğunu, mülkiyeti açık olarak tanımlanamayan çevresel malların ise genel olarak tam kamu malları veya ortak mallar olarak tanımladığımız gruplar altında toplandığını görüyoruz.

Kamu malları ise bölünemez nitelikte olması nedeniyle birlikte ve eşit tüketildiklerinden dışarıda tutulamama ve rakipsizlik özellikleriyle özel mallardan farklılaşmaktadırlar. Bir kişinin kamu malından yararlanıyor olması bir başkasının da aynı kamu malından yararlanmasına engel değildir. Bu nedenle kamu malı mevcutsa ondan yararlanma noktasında hiç kimse dışarıda tutulamaz. Örneğin normal bir televizyon radyo yayınını, televizyon ve radyosu olan herkes dinleyebilir. Televizyon veya radyo yayınında seçici olarak kimlerin bu yayınları alabileceğini belirlemek ve diğerlerini dışarıda tutmak farklı bir teknoloji ve onun getirdiği maliyetlere katlanmayı gerektirecektir. Benzer örneği açık denizlerdeki balıkçılar için de verebiliriz. Balıkçıların denizlerde avlanmaları söz konusu iken kurallara uyan hiçbir balıkçı (balık kaynaklarının tüketicileri) dışarıda tutulamaz. Dışarıda tutulamama özelliğine bir başka örnek, sınırları çevrilmemiş ve dolayısıyla girişlerin kontrol altında tutulmadığı bir park alanı için de verilebilir. Herkesin yararlanabileceği bu park alanına giriş için bir ücret alınamaz. Parkın sunduğu faydadan herkes eşit olarak yararlanabildiği için hiç kimse bir giriş ücreti ödemek istemeyecektir. Dışarıda tutulamama özelliği sadece yarar sağlanan kamu mallarıyla ilgili olmayabilir. Kamu zararlıları (public bads) olarak tanımlanan mallara örnek olabilecek kirli hava da dışarıda tutulamama özelliğine sahiptir (Kolstad, 2011, 95). Belirli bir bölgede yaşayan tüm insanlar o bölgede var olan kirli havayı solurlar ve bazılarının dışarıda tutulması mümkün değildir.

Yarı kamu malları tüketimde rakipsizlik özelliğine sahiptirler. Fırsat maliyeti sıfır olan yarı kamu malları, mülkiyet hakları açıkça tanımlı olsa bile dışarıda tutulamama özelliği göstermektedir. Yarı kamu mallarının önemli bir farkı sahiplerin veya hizmet sağlayanların diğerlerini o malın tüketimi dışında tutamasalar bile tüketicilerin bu mal veya hizmeti tüketmek zorunda olmamalarıdır (Adjaye, 2005, 68). Bu gruptaki mallara örnek olarak, genel radyo ve televizyon yayınlarını ve deniz fenerini gösterebiliriz. Genel radyo ve televizyon yayınları örneğinde sinyal gücü tüketicilerin sayısına bağlı olmadığı için fırsat maliyeti sıfırdır. Tüketiciler dışarıda tutulamazlar fakat radyo veya televizyonlarını kapatarak sinyalleri almamayı tercih edebilirler. Deniz feneri örneğinde gemiler fenerin hizmetinden yararlanmak istediklerinde dışarıda tutulamazlar fakat bununla birlikte bazı gemiler yararlanmayı kabul etmeyebilirler.

Tam kamu malının temel özelliklerine baktığımızda dışarıda tutulamama özelliği ve tüketimde rakipsizlik özelliğinin istisnasız işlediği görülmektedir. Dışarıda tutulamama ve rakipsizlik özellikleri bu malların herkesin kullanımına açık olduğunu ve bir kişi tarafından tüketiliyor olmasının bir başkasının tüketim miktarını azaltmadığını göstermektedir. Bu nedenle tam kamu mallarının marjinal maliyeti sıfırdır (Adjaye, 2005, 67). Tam kamu malının belirleyici bir özelliği, kişilerin bu mal veya hizmetten yararlanmamak gibi bir seçeneklerinin olmamasıdır. Tam kamu mallarına örnek olarak; ulusal savunma hizmeti, biyolojik çeşitlilik, temiz hava, sele karşı koruma hizmetleri ve görsel güzellikler gösterilebilir. Gürültü ve kirli hava gibi örnekler ise tam kamu malının tüm özelliklerine sahip olan kamu zararlılarına örnektir.

Marjinal özel fayda: Son birim malın tüketiminden o malı tüketen kişinin sağladığı faydayı tanımlamaktadır.

İşlem maliyeti: Tarafların, dışsallıkların etkisini ortadan kaldırmak üzere bir araya gelme, müzakere etme, pazarlık ve sonuçlandırma sürecinde katlandıkları maliyetleri tanımlamaktadır.

Monopol: Piyasaya giriş engelleri nedeniyle yakın ikamesi olmayan bir malın arzının bir tek firma tarafından gerçekleştirildiği bir aksak rekabet piyasası türüdür.

Çevresel kaynaklar söz konusu olduğunda
piyasa başarısızlığı aşağıda sıraladığımız nedenlerden biri veya tümünden kaynaklanmaktadır:
• Tanımlanmamış mülkiyet hakları
• Kamu malları ve ortak mülkiyetteki kaynaklar
• Dışsallıklar
• Aksak rekabet piyasaları

Doğru yanıt E şıkkıdır.