DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE EKONOMİSİ

“İnsan faaliyetleri ve canlı varlıklar üzerinde hemen ya da süre içinde dolaylı ya da dolaysız bir etkide bulunabilecek fiziksel kimyasal, biyolojik ve toplumsal etkenlerin belirli bir zamandaki toplamı” olarak çok genel bir çevre tanımlaması yapılmaktadır.

Çevre tanımının kapsamadığı bilim alanı ve kapsamadığı alan ve süreç kalmamaktadır. İnsanın dışında yer alan, onun hem dolaylı hem de doğrudan ilişkide olduğu bütün diğer insanlar, canlılar, cansızlar, kültürel ve tarihsel varlıklar, kurumlar ve yaşam alanı içinde bulunan fiziksel çevresi, birçok bilimin konusunu oluşturmaktadır.

Yapay çevre insanlığın var olmasından bu yana ekonomik ve toplumsal değişim sürecinde çoğunlukla doğal çevreden yararlanılarak insan bilgi ve kültür birikimine dayalı olarak yarattığı tüm değer ve varlıklardan oluşan çevredir. En belirgin özelliği ise insanın oluşturması ve şekillendirmesidir.

Fiziksel bir ortam içerisinde yaşayan ve insanların ekonomik, sosyal ve siyasal sistem içinde geliştirdikleri ilişkilerin bütünü toplumsal çevreyi oluşturmaktadır. Basit olarak iki ya da üç kişinin oluşturduğu ilişkilerden başlayıp, alışverişi, olacak komşuluğu, eğitimi, çalışma koşullarını, yöneten yönetilen ilişkilerini kapsayan ve toplumsal ilişki koşullarını şekillendiren, resmî ve gayri resmî davranış ve ilişkiler toplumsal çevreyi açıklamaktadır.

Ekosistemde, bütün enerji-madde-canlı ilişkileri ile üretim-tüketim-birikim ve dolaşım süreçleri aynı zamanda fakat dinamik bir işleyiş sürecinde gerçekleşmektedir. Bu bağlamda ekosistemin dinamik, düzenli işleyişi ise birtakım ilkelere bağlıdır. Bu ilkeler bağlılık ilkesi, sınırlama ilkesi ve dayanışma ilkesi olarak üç grupta açıklanabilir.

Ekosistem ilkeler bağlılık ilkesi, sınırlama ilkesi ve dayanışma ilkesi olarak üç grupta açıklanabilir. Bağlılık ilkesi, daha önce de bahsettiğimiz gibi, ekolojik sistem içerisinde var olan bütün canlı ve cansız varlıklar arasında karmaşık fakat sürekli ve etkileşimli bir ilişkinin olmasıdır. Sınırlılık ilkesi, her canlının büyüme ve çoğalma konusunda sonsuza kadar var olamayacağı ve bir sınırı olmasını açıklamaktadır. Dayanışma ilkesi ise ekolojik sistem içinde her canlı ve cansız varlıkların birbiri ile çok yönlü ve karşılıklı bir dayanışma ilişkisinin varlığını ifade etmektedir. Dayanışma ilkesi bu bağlamda ilkeler içinde ekolojik sistemin özünü açıklayan ilke olmaktadır.

Topraklar (tarımsal topraklar, otlak ve meralar, orman arazileri), sular (denizler, göller, nehirler), doğal bitki örtüsü ve yabanıl hayvan toplulukları, madenler ve değerli varlıklar (metalik olan ve metalik olmayan madenler ve kömür, petrol, uranyum, taşlar gibi varlıklar) doğal kaynak olarak sayılmaktadır. Ayrıca, doğal kaynakların birçoğunun kaynağı olan güneş de doğal kaynak olarak sayılmaktadır. Ayrıca, yağmurlar, rüzgâr da yine doğal kaynak kapsamı içinde yer almaktadır.

Doğal kaynakların en önemli özelliği ve doğal kaynaklarla ilgili en önemli sorun yeterlilik veya kıtlık sorunudur.

İktisadi düşünce tarihinde doğal kaynaklar, çevre ve ekonomi ilişkisi 17-18.yüzyıl ve daha eski dönemlerde tartışılmaya başlanmıştır. Tarımsal üretim için toprak ve doğal kaynakların önemini vurgulayan ilk iktisadi düşünce Fizyokrasidir.

Çevre Konferansı’nın çevre sorunlarının küresel düzeyde algılanması çabaları sonucunda 1987 yılında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, Gro Harlem Brundland başkanlığında oluşturulan ve Brundland Raporu olarak isimlendirilen bir rapor hazırlamıştır. “Ortak Geleceğimiz” olarak da bilinen bu rapor, çevre ve ekonomi ilişkisi açısından önemli bir rapor olurken aynı zamanda küresel platformda ilk defa yeni kalkınma anlayışını sürdürülebilir kalkınma kavramı çerçevesinde açıklayan bir çalışmadır.

Küresel tabakada en önemli canlılardan biri olan insanın ise içinde yaşadığı ve varlığını sürdürdüğü, fiziksel olarak özelliğini, niteliğini algıladığı ve hissettiği ortam, fiziksel çevredir.

Fiziksel bir ortam içerisinde yaşayan ve insanların ekonomik, sosyal ve siyasal sistem içinde geliştirdikleri ilişkilerin bütünü toplumsal çevreyi oluşturmaktadır. Basit olarak iki ya da üç kişinin oluşturduğu ilişkilerden başlayıp, alışverişi, olacak komşuluğu, eğitimi, çalışma koşullarını, yöneten yönetilen ilişkilerini kapsayan ve toplumsal ilişki koşullarını şekillendiren, resmî ve gayriresmî davranış ve ilişkiler toplumsal çevreyi açıklamaktadır.

Mekân özelliğine göre çevre kavramını incelediğimizde, farklı mekân ölçeklerinde ele almak gerekmektedir. Bu anlamda çevre yerel, bölgesel şeklinde coğrafî ölçeklerde tanımlanabildiği gibi yönetsel, siyasal ölçeklere göre de ulusal ve uluslararası şeklinde bir tanımlama yapılabilir.

İnsan ihtiyaçlarını karşılayan ve insanın çevresinde bulunan ekonomik ve toplumsal amaçların gerçekleştirilmesinde kullanılan araçlara kaynak adı verilmektedir.

Tükenebilen kaynaklar, kendiliğinden insan müdahalesi olmadan ortadan kalkan kaynaklardır.

Doğal kaynakların en önemli özelliği ve doğal kaynaklarla ilgili en önemli sorun yeterlilik veya kıtlık sorunudur.

İnsanın doğal çevreyle ilişkisi günümüzden yaklaşık 10.000 yıl önce yaşanan tarım devrimi ile birlikte değişmeye başlamıştır.

Doğal kaynakların kıtlığı ve çevre mallarının önemi, üretememe korkusu, kaynak ve enerji için toplumların çatışma ve savaş korkusunu toplumlara tanıştıran ilk kriz 1970 enerji krizidir.

Tarımsal üretim için toprak ve doğal kaynakların önemini vurgulayan ilk iktisadi düşünce Fizyokrasidir.

Klasik iktisadi düşünürlerden A. Smith, ekonomilerin büyüme aşamasında, doğal kaynak bakımından zengin bir durumda olduğunu varsaymaktadır. A. Smith, doğal kaynakları ve toprağı üretim aşamasında doğada hazır olarak bulunan önemli bir üretim faktörü olarak değerlendirmektedir. Bu bağlamda, ekonomik büyümeyi ülkelerin sahip oldukları toprak, doğal kaynaklar ve iklimin sınırları belirlemektedir. Mal ve hizmet üretmenin ve zenginliğin yollarını araştıran Smith, iktisadi büyümenin üretim faktörleri içinde, topraktan çok sermaye birikimi, iş gücü verimliliği ve iş bölümü ile gerçekleşeceğini vurgulamaktadır.