DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRENİN EKONOMİK ANALİZİ: PİYASA BAŞARISIZLIKLARI

Fırsat maliyeti: Bir kaynağın en iyi bir başka alternatif kullanım değerini göstermektedir.

Aksak rekabet piyasaları: Tam rekabet piyasasını var eden temel koşullardan en az birinin gerçekleşmemesi durumunda oluşan piyasa türlerini tanımlamaktadır.

Çevresel kaynaklar söz konusu olduğunda piyasa başarısızlığı aşağıda sıraladığımız nedenlerden biri veya tümünden kaynaklanmaktadır:

• Tanımlanmamış mülkiyet hakları

• Kamu malları ve ortak mülkiyetteki kaynaklar

• Dışsallıklar

• Aksak rekabet piyasaları

Adam Smith’in görünmez eli piyasadaki aktörlerin mülkiyeti yasal olarak tanımlanmış olan tüm kaynakların kullanım ve başkasına devir haklarına sahip olmaları hâlinde gerçek olabilir. 

İlk olarak, kaynaklara ait mülkiyet hakları kapsamlı olarak tanımlanmış olmalıdır. Kaynağın varlığını ve sınırlarını ortaya koyan miktar ve kalitesine ait özellikleri açık bir şekilde belirtilmiş olmalıdır. İkinci olarak, mülkiyet hakkı bir kaynağın kullanımından doğan tüm fayda ve maliyetlerin doğrudan kaynağı kullanana ait olmasını sağlayacak şekilde düzenlenmiş olmalıdır. Bu nedenle mülkiyet haklarının özelliği tamamen dışlayıcı olmasıdır. Üçüncü olarak, kaynağın mülkiyetinin getirdiği haklar devredilebilir olmalıdır. Bir başka ifadeyle kaynakların sahiplerinin onayı ile el değiştirmesi mümkündür. Son olarak, mülkiyet hakkı uygulanabilir olmalıdır. Kaynak sahipleri bu haklarını yasalarla güvence altına alınmış bir ortamda özgürce kullanabilmelidir.

Bölünebilirlik: Özel mallar tüketicilerin taleplerine uygun birimler hâlinde üretilebilir ve birim piyasa fiyatından arz edilebilirler.

Kamu Zararlıları (public bads): Ekonomik faaliyetler sonucu oluşan ve tüketicilerin refahını olumsuz yönde etkileyen kamu zararlıları, zarar görenlerin bu zararın azaltılması veya ortadan kaldırılması için bir fiyat ödemeye istekli oldukları malları tanımlamaktadır. 

Kamu zararlılarına örnek olarak, dışarıda tutulamama özelliğine sahip olmaları nedeniyle asit yağmurları, iklim değişikliği ve çölleşme gibi çevre sorunları gösterilebilir.

Kamu malını herhangi bir ödeme yapmaksızın faydasından yararlanabilecekleri bir mal olarak görenlerin aldıkları bu pozisyon bedavacılık sorunu olarak tanımlanmaktadır. 

Ortak mallar bölünemez nitelikte olmaları nedeniyle birlikte ve eşit olarak tüketildiklerinden dışarıda tutulamama ve rakipsizlik özellikleriyle öne çıkan mallardır.

Yarı kamu mallarının önemli bir farkı sahiplerin veya hizmet sağlayanların diğerlerini o malın tüketimi dışında tutamasalar bile tüketicilerin bu mal veya hizmeti tüketmek zorunda olmamalarıdır. 

Tam kamu mallarına örnek olarak; ulusal savunma hizmeti, biyolojik çeşitlilik, temiz hava, sele karşı koruma hizmetleri ve görsel güzellikler gösterilebilir.

Otoyollar, köprüler, balıkçılık ve su sporları için ayrılmış siteler, gezi ve yürüyüş alanları, sanat galerileri ve tarihi mekânlar sıkışıklık mallarına verilebilecek örneklerdir.

Dışsallık veya dışsal etki bir firma veya bir kişinin ekonomik faaliyetlerinin bir başka firma veya kişiyi kasıtlı olmaksızın etkilemesiyle ortaya çıkmaktadır.

Marjinal özel maliyet: Firmanın üretilen son birim malın fiyatlandırılmış girdileri için yaptığı harcamaları tanımlamaktadır.

Marjinal özel fayda: Son birim malın tüketiminden o malı tüketen kişinin sağladığı faydayı tanımlamaktadır.

İşlem maliyeti: Tarafların, dışsallıkların etkisini ortadan kaldırmak üzere bir araya gelme, müzakere etme, pazarlık ve sonuçlandırma sürecinde katlandıkları maliyetleri tanımlamaktadır.

Monopolün varlığı piyasa başarısızlığına veya sosyal maliyeti nedeniyle kaynakların dağılımında etkinsizliğe neden olmaktadır.

Monopol: Piyasaya giriş engelleri nedeniyle yakın ikamesi olmayan bir malın arzının bir tek firma tarafından gerçekleştirildiği bir aksak rekabet piyasası türüdür.

Monopolün talep eğrisi: Piyasa talep eğrisi aynı zamanda monopolün talep eğrisidir. Daha fazla mal satmak için fiyatın düşürülmesi gerektiğini gösteren talep eğrisi aynı zamanda monopolün ortalama hasılat (AR) eğrisidir.