DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 15

Katılımcı yaklaşım: Vatandaşlar demokrasi araçlarına daha etkili bir şekilde ulaşabilmeli ve hem yerel hem de küresel gerçeklere duyarlı olurken farklı görüşlerin temsil edilmesine imkân sağlanmalıdır.

Avrupa Birliği (AB) geçmişi II. Dünya Savaşı sonrasına dayanan, başarılı bir ekonomik bir bütünleşme örneğidir. II. Dünya Savaşı sonrasında Batı Avrupa’nın yeniden yapılanma sürecinde Fransa ve Almanya’nın girişimiyle 1952 yılında hayata geçen Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT), Avrupa ekonomik bütünleşme sürecinin ilk adımıdır. AKÇT oluşumuna, Fransa ve Almanya ile birlikte İtalya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg da katılmıştır.

1972 yılında Stockholm’de, Birleşmiş Milletler çatısı altında toplanan ve uluslararası çevre politikalarının az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerle birlikte tartışıldığı ilk önemli toplantı olan Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı veya kısaca Stockholm Konferansı, AB çevre politikasının ilk döneminde, çevre konusunda yaşanan önemli bir uluslararası gelişmedir.

AET’yi kuran ve bugünkü AB’nin temelini oluşturan Roma Antlaşması’nda, çevre korumasıyla veya çevre politikası geliştirilmesiyle ilgili herhangi bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Daha önce de belirtildiği gibi kurucu altı ülkenin temel amacı, malların, hizmetlerin, işgücünün ve sermayenin serbest dolaşımının sağlandığı bir ortak pazar yaratmaktır.

Roma Antlaşması’nda çevrenin korunmasına ilişkin dolaylı bir hüküm yer almaktadır. Antlaşma’nın 36. Maddesi’nde çevrenin korunması ticaret ile ilişkilendirilmiştir. İlgili Madde’ye göre, kamu sağlığı, kamu güvenliği, kamu politikası; insanların, hayvanların ve bitkilerin sağlığı ve hayatı; sanatsal, tarihî ve arkeolojik değeri olan ulusal hazinelerin korunması söz konusu olduğunda, ithalatın ve ihracatın kısıtlanmasına izin verilir.

Brundtland Raporu olarak adlandırılan raporda, çevre ve ekonomik kalkınmayı uyumlaştıracak yeni bir kalkınma modelinin uygulanmasının mümkün olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Yeni kalkınma modelinin işaret ettiği kalkınma, sürdürülebilir kalkınmadır. Sürdürülebilir kalkınma, çevreye-karşıt ekonomik büyüme anlayışından çevre ile uyumlu ekonomik büyüme anlayışının benimsenmesi anlamını taşımaktadır

Birinci Çevre Eylem Programı üç bölümden oluşmuştur. Bu bölümler; • Gürültü ve kirliliği önlemeye ve azaltmaya yönelik eylemler, • Yaşam seviyesini iyileştirmeye yönelik eylemler, • Uluslararası kuruluşlara katılımdır.

çevre politikasının temel ilkeleri de aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: • Kirlilik ve gürültü yapıcılara kaynağında engel olunması, • Tüm eylemlerin çevre üzerindeki etkilerinin erken aşamalarda dikkate alınması, • Doğanın veya doğal kaynakların kullanımında ekolojik dengeye zarar vermekten kaçınılması, • Ekolojik bilgi düzeyinin kirlilik ve gürültü yapıcılarla mücadele, çevrenin iyileştirilmesi ve korunmasına yönelik eylemler için geliştirilmesi, • Gürültü yapıcıların ortadan kaldırılmasının ve önlenmesinin maliyetinin kirletenler tarafından ödenmesi, • Stockholm Konferansı’nda belirlenen temel ilkeler doğrultusunda bir devletin başka bir devletin çevresini bozan uygulamalardan kaçınması, • AB ve üye ülkelerin çevre politikalarında gelişmekte olan ülkelerin çıkarlarının dikkate alınması, • AB çevre politikası çerçevesinde araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesi, • Çevre sorunlarının çözümünde bölgesel işbirliğinin arttırılması, • AB’ye üye olmak isteyen ülkeler tarafından çevrenin korunmasının AB düzeyinde bir sorun olduğunun kabul edilmesi ve bu anlayışla gelecek nesillere karşı olan sorumlulukların üstlenilmesi, Eylem düzeyinin kirliliğin her türünde, korunacak çevrenin ve kirliliğin özelliğine uygun olarak belirlenmesi, • Üye ülkelerin çevre politikalarının ayrı ayrı planlanması, uygulanması ve ulusal programların koordine edilerek AB düzeyinde uyumlaştırılması, • AB ve üye ülkeler tarafından çevre ile ilgili uluslararası kuruluşlarla iş birliği yapılmasıdır.

Gündem 21, 1992 Rio Konferansı’nda benimsenen ilkelerin eylem planıdır. Gündem 21, uluslararası ve ulusal düzeydeki eşitsizliklere, giderek artan yoksulluğa, açlığa, hastalıklara, cehalete ve eko-sistemlerdeki olumsuzluklara dikkat çekmektedir. İlgili sorunlara çözüm olarak ise temel gereksinimlerin karşılanmasını, yaşam standartlarının iyileştirilmesini, eko-sistemlerin daha iyi korunmasını ve yönetilmesini ve daha güvenli bir geleceğe sahip olunmasını sağlamak üzere küresel ortaklık kavramını gündeme getirmektedir.

Maastricht Antlaşması, AB çevre politikasının amaçlarını yeniden tanımlamıştır. Antlaşma’nın XVI. Başlığı’nda yer alan 130r Maddesi’nin 1. Paragrafı’na göre AB çevre politikasının amaçları; • Çevre kalitesinin korunması ve iyileştirilmesi, • İnsan sağlığının korunması, • Doğal kaynakların dikkatli ve akılcı kullanılması, • Bölgesel veya küresel çevre sorunlarıyla mücadele için uluslararası düzeyde önlemler alınmasıdır

Altıncı Çevre Eylem Programı’nın belki de en dikkat çekici yönü, serbest piyasayı destekleyen kurallara yer vermiş olmasıdır. Önceki Çevre Eylem Programları’nda, iş dünyası için standartlar ile hedefler oluşturulmuş ve uygulama bu standartlar doğrultusunda yürütülmüştür

Kirlilik kontrol (azaltım) maliyeti: Çevre kalitesini iyileştirmek veya kirliliği kontrol altına almak amacıyla toplumun doğrudan yaptığı parasal harcamalardır.

Sorumluluk hukuku optimum kirlilik düzeyinin belirlenmesinde bir ekonomik teşvik aracı gibi çalışmaktadır. Bu bağ- lamda sorumluluk hukuku zararın failini cezalandırması nedeniyle kirleten öder ilkesine uygun bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte çevre kirliliğinden mağdur olanların haklarının mahkemeler yoluyla korunmasının da bazı dezavantajlı yönleri bulunmaktadır. Birincisi, hukuki karar süreçleri yavaş ve maliyetlidir. İkincisi kirlilikten zarar gören taraf dava açma maliyetini karşılayamayacak durumdaysa, sorunun dava yoluyla çözümünü öneren bu sistemden beklenen sonucu almak mümkün olma- yacaktır. Üçüncüsü, kirletenler ve kirlilikten etkilenenler çok sayıda olduğu zaman kimin kimden ne kadar etkilendiğini belirlemek zor olabilir. Dördüncüsü, karar verecek mahkemenin tarafların yanıltıcı bilgilendirmesi sonucu vereceği ceza sos- yal optimumu sağlamak için gerekli olandan daha az veya daha fazla takdir edilmiş olabilir. Kirleten tarafın verdiği zararı gizlemeye çalışması, zarar gören tarafın da gördüğü zararı abartılı göstermesi sonucu oluşan bu bilgilenme sorunu çevresel sorumluluk hukuku uygulamasının etkinliğini azaltmaktadır.

Coasian Yaklaşım: Coasian yaklaşım, mülkiyet hakkının kirleten veya kirlilikten zarar gören taraflardan hangisine verilmiş olursa olsun karşılıklı pazarlık süreci sonunda optimum kirlilik düzeyini başarılabileceğini ileri sürmektedir.

İşlem maliyetleri: Tarafların, negatif dışsallıkların etkisini ortadan kaldırmak üzere bir araya gelme, müzakere etme, pazarlık ve sonuçlandırma sürecinde katlandıkları maliyetlerdir.

Bedavacılık: Ortak mallardan kimin ne kadar fayda sağladığının belirlenemeyeceğini gören kullanıcıların, maliyetin başkaları tarafından karşılanması beklentisiyle sağladıkları faydayı gizleyerek finansmanına katılmaktan kaçınmaları durumudur.

Piyasa temelli düzenlemeler negatif dışsallıkları piyasa fiyatında içselleştirmeyi amaçlayan uygulamalardan oluşmaktadır. Maliyetleri ve fiyatları etkileyen düzenlemeler ekonomik aktörleri üretim ve tüketim kararlarını gözden geçirmeye ve çevre kirliliğini azaltmaya yönelik önlemler almaya teşvik etmektedir.

Piyasa temelli düzenlemeler bu amacı atık bedelini ödeterek veya kirleticilerin ticaretine izin veren yapay piyasa koşulları oluşturarak gerçekleştirmektedirler. Çevre vergileri ve devredilebilir emisyon izinleri bu iki yaklaşımın uygulamadaki örneklerini oluşturmaktadır. Çevre vergileri ve devredilebilir emisyon izinleri sisteminin ortak özelliği kirlilik kontrolünde kirleten öder ilkesini benimsemiş olmaları ve maliyet etkin çözüm olarak önerilmeleridir.

Çevreye zararlı emisyonların bedelini ödeterek sınırlandırmaya teşvik etmek düşüncesi oldukça eskiye dayanmaktadır. Arthur Cecil Pigou Refah İktisadı adlı kitabında çevreye zararlı emisyonların marjinal dışsal maliyetine denk bir vergi ile piyasa fiyatında içselleştirilmesinin kaynak dağılımında etkinliğe götüreceğini açıklamıştır. Bu düşünce doğrultusunda çevre vergileri dışsal maliyetleri içselleş- tiremeyen piyasa sistemini düzenleyerek çevreye zararlı her türlü atığın kontrol edilmesini sağlayan maliyet etkin bir araç olarak görülmektedir.

Karbon vergisi: İklim değişikliği tehdidi yaratan fosil yakıtlardan kaynaklanan karbondioksit emisyonlarını azaltmayı amaçlayan bir vergidir.

Emir ve kontrol yaklaşımı: Yasal olarak yasak ve zorlamalar getirerek çevresel dışsallıkları içselleştirmeyi amaçlamaktadır.