Risk Yönetiminde Opsiyon ve Swap Sözleşmeleri

Opsiyon sözleşmeleri sahibine varlığı alma ya da satma konusunda hak sağlamaktadır.

Opsiyon sözleşmeleri söz ko­nusu hakkı opsiyon primi ya da fiyatı adı verilen bir bedel karşılığında alıcıya sağlamaktadır. Opsiyon primi; opsiyon alıcısına dayanak varlığı alma ya da satma hakkını sağlayan bedeli ifade etmektedir.

Opsiyonlar, alıcının opsiyonun sağladığı hakkı vadesinden önce kullanıp kulla­namamasına göre Avrupa tipi ve Amerika tipi op­siyonlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Avrupa tipi opsiyonlar opsiyonun sağladığı hakkın yalnız­ca vade tarihinde kullanımına imkân veren sözleş­melerdir.

Amerika tipi opsiyonlar ise alıcıya opsiyonu vade boyunca herhangi bir za­manda devreye sokma hakkı tanımaktadır.

Opsi­yonlar işlem gördüğü piyasanın türüne göre borsa­da işlem gören opsiyonlar ve tezgâh üstü opsiyonlar olmak üzere iki şekilde sınıflandırılmaktadır. Diğer türev ürünlerden farklı olarak opsiyonlar her iki tip piyasada da yoğun bir şekilde işlem görmektedir.

Alım opsiyonu alıcısı teorik olarak sınırsız kâr elde etme olanağına sahipken, bu işlem sonucunda uğrayabileceği maksimum kayıp ise ödediği primle sınırlı olacaktır. Aldığı prim, kârını oluşturan satıcı ise teorik olarak sınırsız zarar etme olasılığı ile karşı karşıyadır.

Alım opsiyonu satı­mında, satıcı fiyatların düşeceğini ya da artsa bile artışın primden daha düşük seviyede kalacağını düşünmektedir.

Vade tarihinde piyasa fiyatı kullanım fiyatının altında olursa, op­siyon alıcısı opsiyonu kullanmayacağından, satıcı prim kadar kâr elde edecektir.

Satım opsiyonunda uzun pozisyona giren taraf dayanak varlığın gelecekte fiyatının düşeceğine dair öngörüye sahiptir.

Örneğin petrol ihracatı yapan bir işletme, gele­cekte petrol fiyatlarının düşeceğine yönelik bir dü­şünceye sahipse petrol üzerine yazılmış olan bir satım opsiyonunda uzun pozisyon alarak satış fiyatını bu­günden sabitleyebilir. Opsiyonun vadesi geldiğinde petrolün piyasa fiyatı kullanım fiyatının altındaysa, alıcı opsiyonu devreye sokar ve o anki piyasa fiyatın­dan daha yüksek bir fiyattan satış yaparak kâr elde etmiş olur.

Bir alım opsiyonun deltası her zaman pozitif, bir satım opsiyonunun deltası ise her zaman negatiftir. Alım opsiyonunun deltası 0’dan büyük ve 1’den küçük değerler alırken, satım

opsiyonun deltası 0’dan küçük ve -1’den büyük de­ğerler almaktadır.

Rho, opsiyon fiyatının faiz oranlarına du­yarlılığına ilişkin bir ölçüttür ve faiz oranlarındaki değişimlerin opsiyon fiyatında meydana getireceği değişimi göstermektedir.

Faiz oranlarındaki değişimin op­siyon fiyatı üzerindeki etkisi vade ile yakından ilişki­lidir. Uzun vadeli opsiyonlarının fiyatının faiz oranla­rındaki değişime duyarlılığı, kısa vadeli opsiyonların fiyatının duyarlılığından daha fazla olmaktadır.

Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piya­sasında, ilk olarak Aralık 2012 tarihinde pay opsiyon sözleşmeleri, Nisan 2013 tarihinde de endeks opsiyon sözleşmeleri de işleme açılmıştır. İlerleyen süreçte ise Mayıs 2014 tarihi itibarıyla Dolar / TL opsiyon sözleşmeleri işlem görmeye başlamıştır.

VİOP’ta belirtilen dayanak varlıklara ilişkin hem alım hem de satım opsiyonları işlem görmektedir. Pay, pay endeksi ve dövize ilişkin bu opsiyonlar Avrupa tipidir. Diğer bir ifadeyle alım ya da satım hakkı, sadece vade sonunda kullanılabilmektedir.

Opsiyon sözleşmelerinde uzlaşma şekli de da­yanak varlığa göre değişiklik göstermektedir. Pay endeksi ve Dolar / TL opsiyon sözleşmelerinde uz­laşma yöntemi nakdi, pay opsiyon sözleşmelerin­de ise fiziki teslimat olarak uygulanmaktadır.

Swap sözleşmesi, tarafların sözleşmeye konu varlığın gelecekteki nakit akışlarını sözleşme süre­si boyunca değiştirmek üzere anlaştığı tezgâh üstü işlemdir.

Forward sözleşmeleri ve futures sözleş­meleri genellikle kısa vadeli sözleşmeler iken swap sözleşmeleri genellikle uzun vadelidir. Forward sözleşmeleri ve futures sözleş­melerde taraflardan birinin kâr etmesi diğer ta­rafın zarar etmesi ile mümkün olmaktadır. Swap sözleşmelerinde ise sözleşmeye dahil olan iki taraf da işlemden fayda sağlamaktadır.

Swap aracıları komisyoncular ve swap satıcıları olmak üzere iki grupta sınıflandırılmaktadır. Komisyon­cular, tarafları belirleyen ve bir araya getiren ekono­mik birimlerdir. Komisyoncular bu faaliyetleri için ücret almaktadır. Swap satıcıları ise müşterilerine swap piyasaları aracılığıyla iste­medikleri risklerden kaçınmaları için yardım eden piyasa uzmanlarıdır. Bununla birlikte gerçekleştir­dikleri işlemlerden yüzde almaktadırlar. Satıcılar müşterilerinin sorunlarını çözmek için sözleşme dizayn eden ve bizzat sözleşmeye taraf olabilen ara­cılardır.

1970’lerde kullanılmaya başlanan paralel kredi piyasaları da Avrupa’da uygulanan kambiyo kont­rolleri sebebiyle, kurumların istedikleri para cin­sinden borçlanmalarının zorlaşmasına bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Paralel kredi (parallel loan) piya­saları işletmelerin ihtiyaç duydukları yabancı para cinsi kredileri temin etmelerine olanak sağlamıştır. Bu işlemde, merkezleri farklı ülkelerde bulunan iki şirket, karşı tarafın ihtiyaç duyduğu para birimi üzerinden belirli bir tutardaki krediyi temin ede­rek, belirli bir vade için karşılıklı olarak vermektedir.

Faiz swapı, sözleşmeye dahil olan iki tarafın pe­riyodik faiz ödemelerini değişmek üzere anlaşmaya vardığı türev ürünlerdir. Daha geniş bir tanımla, faiz swapı değişken faiz oranına sahip bir varlık veya bor­ca ilişkin ödemelerin aynı para birimi üzerinden sa­bit bir orana ya da sabit faiz oranına sahip bir varlık veya borca ilişkin ödemelerin aynı para birimi üze­rinden değişken bir orana dönüştürülebileceği swap sözleşmesidir.

Faiz swapları, emtia swapları ve pay senedi swaplarında ana paralar el de­ğiştirmezken, döviz swap sözleşmelerinde, anapa­ra tutarları genellikle işlemin başında ve sonunda değiştirilmektedir.

Kredi riski, temel olarak borçlunun borcunu ödeyememesine bağlı olarak karşılaşılan risktir.

İşletme bazlı kre­di riski ekonomik konjonktürden bağımsızdır. Söz konusu risk, işletme faaliyetleri, tercihleri ya da içinde bulunulan sektörde meydana gelen olaylar doğrultusunda gelişmektedir.

Kredi spreadi belirli bir kredi pozisyonu alındı­ğında meydana gelen, risksiz faiz oranının üzerinde­ki risk primini ifade etmektedir. Bu bağlamda kredi spread riski (credit spread risk) borçlunun kredi no­tunda yaşanan değişimlerden ya da hazine bonosu / devlet tahvili, LIBOR vb. bir referans faiz oranı ile ihraç edilen borçlanma aracının faiz oranı arasındaki farkın değişiminden kaynaklanan risk türüdür. Diğer bir ifadeyle kredi spread riski, bir kredi kullanımı ya da borçlanma aracı ihra­cının ardından, söz konusu varlıklara ait faiz oranı ile referans bir faiz oranı arasındaki farkın artmasını ya da azalmasını ifade etmekte ve kredi spreadinin deği­şimi dolayısıyla meydana gelen finansal zararı göster­mektedir.

Kredi temerrüt swapları (CDS); belirli bir prim karşılığında alıcının, bir referans varlığa ilişkin kredi riskine karşılık korunma satın aldığı ürünlerdir.