Risk Yönetiminde Forward ve Futures Sözleşmeler

Forward, futures, opsiyon ve swap sözleşmeleri olmak üzere dört tip türev ürün bulunmaktadır ve bu ürünler tezgâh üstü piyasalarda ya da organi­ze borsalarda işlem görmektedir. Forward ve swap sözleşmeleri tezgâh üstü piyasalarda, futures söz­leşmeler genellikle organize piyasalarda, opsiyon sözleşmeleri ise hem tezgâh üstü hem de organi­ze piyasalarda işlem görmektedir.

Türev ürünlerin en temel fonksiyonu, riskten korunmadır. Üretimde bir malı girdi olarak kulla­nan veya döviz bulundurmak zorunda olan üreti­ciler, pay senedi ve tahvil gibi menkul kıymetlerde alım ya da satım yününde pozisyon alan veya tesli­matını bekleyen yatırımcılar, söz konusu varlıkların gelecek fiyatlarında beklenmedik değişimlere karşı riskten korunmak isterler.

Hedging belirli bir riske karşı korunma işlemini ifade etmektedir ve bu işlemde temel amaç kâr elde etmek değil, gelecekte ortaya çıkabilecek olumsuz değişimler sonucunda meydana gelecek riski sınır­lamaktır.

Türev piyasalarda yatırımcılar uzun, kısa ve çapraz korunma gibi farklı stratejiler ile risklerini sınırlandırabilirler. Türev piyasalarda her zaman riske konu olan varlığa ilişkin bir ürün bulunmayabilir ya da ürün ve vade yapısı ile birlikte spot ve türev piyasada is­tenilen düzeyde pozisyon alınamayabilir. Böyle bir durumda çapraz (dolaylı) korunma işlemi ile risk sınırlandırılabilir.

Bir işlemin spekülasyon olarak nitelendirilebilmesi için risk içermesi, üstlenilen risk karşısın-da yüksek bir getiri vadetmesi ve pozisyonun sonucuna ilişkin şans faktörünün bulunması gerekmektedir.

Spekülasyon gelecekte ortaya çıkabilecek fiyat değişimlerinden kar elde etmek üzere gerçekleştiri­len, risk içeren işlemleri ifade ederken, manipülasyon planlan­mış işlemler ile kasıtlı bir şekilde yapay fiyat hareketleri oluşturulma­sını ifade etmektedir. Manipülasyon işlemlerinde de fiyat değişimlerinden kâr elde etme amacı bu­lunmaktadır. Burada ayırt edici faktör fiyat deği­şimlerinin piyasa hareketlerine bağlı olarak değil, bir niyet ve kasıt doğrultusunda bir ya da birden çok yatırımcı tarafından suni bir şekilde oluşturul­masıdır. Arbitraj, aynı anda iki ya da daha fazla piyasa­da pozisyon alarak risksiz bir kâr elde etmeyi ifade etmektedir, bir malın aynı anda ucuz piyasa-dan alınıp, pahalı olan piyasada satılması yoluyla kazanç elde edilmesidir.

Tek fiyat yasası, eş değer varlıkların tek bir fiyat-tan satılmasını gerektiğini, fiyat farlılığı bulunması durumunda arbitrajcıların devreye girerek piyasalar arasındaki fiyat farklılıklarını ortadan kaldıracağını ifade etmektedir.

Emtia forward sözleşmesi; dayanak varlığı emtia olan ve taraflara söz konusu emtiayı ileriki bir tarihte sözleşmede belirtilen fiyat üzerinden alma ya da satma yükümlülüğü getiren tezgâh üstü piyasalarda işlem gören türev üründür.

Emtia for­ward sözleşmelerin dayanak varlığı; buğday, pirinç, üzüm vb. tarımsal emtialar olabileceği gibi altın, gümüş vb. kıymetli madenler de olabilir. Yakın dö­nemde ise petrol, doğalgaz, elektrik vb. enerji bazlı emtialar üzerine yazılmış forward sözleşmeler de yoğun bir şekilde kullanılmaktadır.

Döviz forward sözleşmelerinin değerini belirleyen temel faktörler döviz kurları, yurt içi ve yurt dışı faiz oranları ve vade tarihi olmaktadır.

Faiz forward sözleşmesinin kullanım amacı; alıcı­nın gelecekteki faiz oranlarındaki artışa, satıcının ise düşüşe karşı korunmasıdır. Söz konusu üründe alıcı, genellikle borçla finansmanı tercih eden an­cak gelecekte faiz oranlarındaki yükselişten çekinen yatırımcılardır. Satıcı ise elindeki fonu faiz getirisi ile değerlendirmeyi planlayan ancak gelecekte faiz oranlarında meydana gelebilecek olası düşüşten korunmak isteyen kişilerdir. Bu bağlamda faiz for­ward sözleşmeleri, spot piyasada sabit ve değişken faizli yatırım- borçlanma tercihleri sonucu ortaya çıkabilecek riskleri sınırlandıran sözleşmeler olarak da ifade edilebilir.

Futures söz­leşmelerde, bir kredi garantisi bulunmaktadır, diğer bir ifadeyle taraflardan biri dayanak varlığın fiyat değişimlerine bağlı olarak karşı taraftan ödeme almaya hak kazanırsa, bu ödemeyi alma konusun­da endişelenmesine gerek yoktur. Çünkü borsa ve takas odası, tarafların marjin hesapları adı verilen özel hesaplarda fon bulundurmalarını zorunlu kıl­maktadır. Tarafların almaya hak kazandığı ödeme­ler bu hesaplarda bulunan fonlardan karşılanmak­tadır. Takas odası, gerekli ödemeyi para kaybeden tarafın hesabından günlük olarak tahsil etmekte ve para kazanan tarafın hesabına yatırmaktadır. Günlük netleştirme olarak adlandırılan bu süreç, zararların oluştuktan kısa bir süre sonra ödenmesini sağlamakta ve ta­rafların ödemelerini gerçekleştirmeden daha fazla borçlanmasını önlemektedir.

Dayanak Varlık

Futures sözleşmelerde yer alan tarafların alacaklarını garanti altına almak adı­na yatırılması zorunlu tutulan başlangıç teminat­ları, yapılan netleştirmeler sonucunda oldukça dü­şük seviyelere gelebilmektedir. Teminat miktarının düşmesi, uygulamanın getirilme amacı olan koru­ma sağlama fonksiyonun sağlanmasını engelleyebi­lecektir.

Bu bağlamda, sürdürme teminatı futures sözleşmelerde işlemle­rin devam edebilmesi için gerekli olan minimum teminat tutarı olarak tanımlanmaktadır.  Sürdürme teminatına ilişkin oranlar borsadan borsaya değişmekle birlikte genellikle başlangıç teminatının %75’i olarak belirlenmekte­dir.

Yatırımcıların teminat hesaplarında bulunan mik­tarın borsa tarafından belirlenen sürdürme temina­tının altına düşmesi durumunda, borsa teminatın tamamlanması için yatırımcıya çağrı yapmaktadır.

Kur riskinden korunmak isteyen bir it­halatçı, ilerleyen dönemde kurda yaşanacak olası artışa karşılık bir döviz futures sözleşmesinde uzun pozisyon alarak kendisini kur riskine karşı koruyabilir.

Forward sözleşmeler iki taraf arasında tezgâh üstü piyasalarda 24 saat boyunca yapılabilmekte, futures sözleşmeler ise organize pi­yasalarda borsa tarafından belirlenen seans saatleri içinde gerçekleştirilir.

Teminatlandırma, taşıma maliyetleri, vergiler vb. maliyet unsurları, aynı dayanak varlık üzerine yazılan ve benzer sözleşme koşullarına sahip for­ward ve futures sözleşmelerin fiyatlandırmasını de­ğiştirebilir. Futures sözleşmelerde belirlenen amaç doğrultusunda pozisyon almak ve değişen koşul­lar karşısında bu pozisyonu korumak için farklı teminatların yatırılması, ayrıca yapılan işlemler doğrultusunda takas komisyonlarının ödenmesi gerekmektedir. Forward sözleşmelerde ise işlem ya­pabilmek için belirli teminat yatırma zorunluluğu bulunmamakta ve ayrı bir komisyon ödenmemek­tedir.

Forward ve futures sözleşmeler, kredi riski ve takas güvencesi açısından farklılık göstermekte­dir. Futures sözleşmelerde taraflar birbirleri ile değil takas odası ile ilişki ku­rarlar. Takas odası, teminatlar ile birlikte sözleşme taraflarının ödeme ve teslimat yükümlülüğünde devreye girerek güvence sağlamaktadır. Forward sözleşmelerde ise kurumsal bir yapı bulunmadı­ğı için güvence tarafların ilişkisine bağlıdır. Diğer bir ifadeyle forward sözleşmelerde takas odası gibi güvence sağlayan ayrı bir kurum bulunmamakta­dır. Bu nedenle yatırımcılar forward sözleşmelerde, futures sözleşmelere göre önemli düzeyde kredi riski ile karşılaşılabilir.

4 Şubat 2005 tarihinde İzmir’de faaliyete başla­yan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A” ülkemizde kurulan ilk türev piyasa olma özelliği taşımaktadır. İlerleyen süreçte Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A, Borsa İstanbul bünyesine katılmış ve 5 Ağustos 2013 tarihinde “Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası” (VİOP) adını almıştır.

• Pay senetleri,
• Pay endeksleri (BIST 30 Fiyat Endek­si - XU030D, BIST Likit Banka Endeksi - XLBNKD ve BIST Banka Dışı Likit 10 Endeksi - X10XBD)
• Yabancı endeksler (Saraybosna Borsası Fiyat Endeksi - SASX 10),
• Faiz (Türk Lirası Gecelik Referans Faiz Oranı - TLREF),
• Döviz (Türk Lirası / ABD Doları kuru - USDTRY, Türk Lirası / Euro kuru - EURTRY, Euro / Amerikan (ABD) Dola­rı (EUR / USD) çapraz kuru - EURUSD, Rus Rublesi / Türk Lirası kuru - RUBTRY, Offshore Çin Yuanı / Türk Lirası kuru - CNHTRY, İngiliz Sterlini / Amerikan (ABD) Doları çapraz kuru – GBPUSD),
• Emtia (41 Renk Ege pamuk - COTEGE, Anadolu kırmızı sert ikinci sınıf baz kalite buğday - WHTANR, Makarnalık üçüncü sınıf baz kalite buğday - WHTDRM,),
• Metal (HMS 1&2 80:20 CFR İskenderun Çelik Hurdası Endeksi - HMSTR),
• Kıymetli madenler (Saf Altın (TL / gram) - XAUTRY, Saf Altın (USD / ons) - XA­UUSD, Saf Gümüş (USD / ons) – XA­GUSD)
• Enerji (Baz Yük Elektrik- ELCBAS) vadeli sözleşmeleri işlem görmektedir.

VİOP’ta fiziki teslimat ve nakdi uzlaşı yöntemleri bulunmaktadır. Pay ve emtia vadeli işlem sözleşmelerinde fiziki teslimat uygulanmakta, pay vadeli işlem sözleşmelerinde fiziki teslimat pay senetlerinin kaydi olarak el değiştirmesi şeklinde gerçekleşmektedir. Pay endeksleri, faiz, döviz, kıymetli madenler, enerji ve metal vadeli işlem sözleşmelerinde ise nakdi uzlaşı uygulanmaktadır. Bununla birlikte söz konusu sözleş­melerde vade sonunda oluşan kâr / zarar, nakdi olarak taraflar arası el değiştirmektedir.