DIŞ TİCARETLE İLGİLİ KURUMLAR VE KURULUŞLAR

11 Haziran 1930 tarihinde bir anonim şirket olarak kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), Türkiye ekonomisinin istikrara kavuşmasında önemli görevler üstlenmiştir.

TCMB Türkiye’de para ve kur politikasından sorumludur. Temel amacı fiyat istikrarını sağlamak olan TCMB, ayrıca finansal sistemde istikrarı sağlayıcı önlemleri almakla da görevlendirilmiştir. Bunun yanı sıra, Türkiye’de tedavülde olan banknotların basımından ve dolaşımının sağlanmasından, ödeme sistemlerinin kurulması ve işletilmesi ile uluslararası rezervlerin yönetilmesinden de TCMB sorumludur.

Lozan Üniversitesinden Prof. Leon Morf ’un katkılarıyla Merkez Bankası yasa tasarısı hazırlanmıştır. Tasarı, Türkiye Büyük Millet Meclisinde 11 Haziran 1930 tarihinde kabul edilerek “1715 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu” adı ile 30 Haziran 1930 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Merkez Bankası, farklı kurum ve kuruluşlarca yürütülen işlevlerin tek elde toplanmasını takiben 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyetlerine başlamıştır

TCMB’nın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. TCMB, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirlemektedir. Banka, fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla Hükûmetin büyüme ve istihdam politikalarını destekler. 14 Ocak 1970 tarihinde çıkarıldıktan sonra zaman zaman revizelere uğrayan 1211 Sayılı Kanunun 4. Maddesinde TCMB’nin görevleri şu şekilde sıralanmıştır:

• Para politikasını yönlendirmek için açık piyasa işlemleri yapmak,

• Hükûmetle birlikte Türk lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak,

• Bankaların ve TCMB tarafından uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas alarak zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek,

• Reeskont ve avans işlemleri yapmak,

• Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek,

• Türk lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve gözetimini sağlamak ve gereken düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dahil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek,

• Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak,

• Mali piyasaları izlemek,

• Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemektir.

1211 Sayılı Kanunun 4. Maddesinde TCMB’nin temel yetkileri ise şu şekilde sıralanmıştır;

• Türkiye’de banknot ihracını gerçekleştirmeye,

• Devlet ekonomi politikası ve stratejileri doğrultusunda para politikasının uygulanmasını gerçekleştirmeye,

• Fiyat istikrarını sağlamak amacı doğrultusunda para politikasını yönlendirmeye,

• Olağanüstü hallerde ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun kaynaklarının ihtiyacı karşılamaması durumunda, belirleyeceği usul ve esaslara göre bu Fona avans sağlamaya,

• Son kredi mercii olarak bankalara kredi verme işlerini yürütmeye,

• Bankaların ödünç para verme işlemlerinde ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranlarını, belirleyeceği usul ve esaslara göre bankalardan istemeye,

• Mali piyasaları izlemek amacıyla bankalar ve diğer mali kurumlardan ve bunları düzenlemek ve denetlemekle görevli kurum ve kuruluşlardan gerekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir

1211 Sayılı Kanunun 4. Maddesinde TCMB’nin temel yetkileri ise şu şekilde sıralanmıştır;

• Türkiye’de banknot ihracını gerçekleştirmeye,

• Devlet ekonomi politikası ve stratejileri doğrultusunda para politikasının uygulanmasını gerçekleştirmeye,

• Fiyat istikrarını sağlamak amacı doğrultusunda para politikasını yönlendirmeye,

• Olağanüstü hallerde ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun kaynaklarının ihtiyacı karşılamaması durumunda, belirleyeceği usul ve esaslara göre bu Fona avans sağlamaya,

• Son kredi mercii olarak bankalara kredi verme işlerini yürütmeye,

• Bankaların ödünç para verme işlemlerinde ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranlarını, belirleyeceği usul ve esaslara göre bankalardan istemeye,

• Mali piyasaları izlemek amacıyla bankalar ve diğer mali kurumlardan ve bunları düzenlemek ve denetlemekle görevli kurum ve kuruluşlardan gerekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir

1211 sayılı TCMB Kanunu uyarınca, TCMB hisse senetleri (A), (B), (C) ve (D) olmak üzere dört sınıfa ayrılmış olup (A) sınıfı hisse senetleri münhasıran Hazineye, (B) sınıfı hisse senetleri Türkiye’de faaliyette bulunan milli bankalara, (C) sınıfı hisse senetleri 15.000 hisseyi geçmemek üzere milli bankalar dışında kalan diğer bankalarla imtiyazlı şirketlere, (D) sınıfı hisse senetleri ise Türk ticaret müesseselerine ve Türk vatandaşlığını haiz tüzel ve gerçek kişilere tahsis edilmiştir.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası AŞ’nin sermayesi 25.000 Tl olup 250.000 adet hisseye ayrılmıştır.

1211 Sayılı Kanunun II. Kısmında ve 13. Maddesinde ise T.C. Merkez Bankasının teşkilat yapısı ise şu şekilde ifade edilmiştir:

• Genel Kurul,

• Banka Meclisi,

• Para Politikası Kurulu,

• Denetleme Kurulu,

• Başkanlık (Guvernörlük),

• Yönetim Komitesi.

Genel Kurul; Cumhurbaşkanlığı tarafından atanan T.C. Merkez Bankası Başkanının başkanlık ettiği T.C. Merkez Bankası Genel Kurulunun görev ve yetkileri, 1211 Sayılı Kanunun I. Bölümünde ve 14. ve 15. Maddelerinde açıklanmıştır. Genel Kurul, Banka Meclisi tarafından verilen yıllık rapor ile Denetleme Kurulu raporunun incelenmesi, Bankanın bilanço, kâr ve zarar hesabının tetkiki ile karara bağlanması, Banka Meclisi üyelerinin ve Denetleme Kurulunun ibrası, sermayenin artırılması, Esas Mukavelede değişiklik yapılması ve Bankanın tasfiyesi hakkında karar verilmesi görevlerini yerine getirmektedir.